Энергетика

35 
-
институционалды құраушы. Мемлекет, саяси партиялар мен 
қозғалыстар, қоғамдық ұйымдар мен бірлестіктер, еңбек ұжымдары, 
кәсіподақтар, бұқаралық ақпарат құралдары, діни мекемелер, т.б. біріктіретін 
қоғамның саяси ұйымы; 
-
мәдени құраушы. Саяси билік пен саяси жүйенің психологиялық және 
идеологиялық қырларын (саяси мәдениет, саяси идея/идеология) сипаттайтын 
саяси сана; 
-
нормативті құраушы. Қоғамның саяси өмірі мен саяси билікті жүзеге 
асыру үдерістерін реттеуші әлеуметтік-саяси және құқықтық нормалар; 
-
коммуникативті құраушы. Жүйе элементтері арасындағы саяси билік, 
саяси жүйе мен қоғамға қатысты қалыптасқан ақпараттық байланыстар мен 
саяси қарым-қатынастар;
-
функционалдық құраушы. Саяси қызмет формалары мен бағыттары, 
билікті жүзеге асыру әдістерінен тұратын саяси тәжірибе.
Қоғамның саяси жүйесінің болмысы оның атқаратын функцияларынан 
айқын көрінеді. Саяси жүйенің қоғамдағы басты функциялары қатарына 
мыналарды жатқызуға болады: 
-
қоғам мүшелері немесе нақты бір әлеуметтік топтар үшін саяси билікті 
қамтамасыз ету (саяси жүйе билік жүргізудің нақты формалары мен әдістерін 
орнатып, 
жүзеге 
асырады. 
Олардың 
демократиялық 
немесе 
антидемократиялық, күштеу немесе күштеусіз болуы мүмкін); 
-
халықтың немесе нақты бір әлеуметтік топтардың мүддесі үшін 
қоғамның түрлі салаларындағы басқару қызметі (саяси жүйе басқарушы 
ретінде қоғамды дамыту жолындағы мақсаттар мен міндеттерді айқындап, 
саяси институттардың қызметіндегі нақты бағдарламаларды белгілейді); 
-
белгіленген мақсат-міндеттерді жүзеге асыру жолында қаражаттар мен 
ресурстарды 
жұмылдыру 
(мақсат-міндеттердің 
орындалуы 
үлкен 
ұйымдастыру жұмыстарын, адами, материалдық және рухани ресурстарды 
қажет етеді); 
-
саяси қатынастардағы түрлі субъектілер мүдделерінің айқындалуы 
және уәкілдігі (субъектілердің мүдделерін сұрыптап, оларды нақты 
анықтамайынша ешқандай саясат мүмкін емес); 
-
қоғамның арман-мұраттарына сай материалдық және рухани 
құндылықтарды бөлу арқылы қоғамдық қатынастар субъектілерінің 
мүдделерін қанағаттандыру (сан-алуан адамдар қауымдастығының мүдделері 
осы бөлініс аясында түйіседі); 
-
қоғамды біріктіру, яғни оны құраушы түрлі элементтердің өзара 
әрекеттесуі үшін қажетті жағдайларды қалыптастыру (саяси жүйе түрлі саяси 
күштерді біріктіру арқылы қоғамда болатын қайшылықтар мен жанжалдарға 
жол бермей, оларды барынша басуға тырысуы тиіс); 
-
саяси билікті заңды деп тану (шынайы саяси өмірдің ресми саяси және 
құқықтық нормаларға сәйкес келуіне қол жеткізу). 

36 
2. Саяси жүйелер теориясының негізін қалаушылар қатарында американ 
саясаттанушылары Д. Истон (1917-2014), Г. Алмонд (1911-2002) және К. Дойч 
(1912-1992) бар.
Д. Истон өзінің «Саяси жүйе» (1953), «Саяси өмірді жүйелік талдау» 
(1965), «Саяси зерттеулер үшін модель» (1960) атты еңбектерінде алғашқы 
болып саяси жүйе теориясын ұсынды. Ол саяси жүйенің әлеуметтік-
экономикалық немесе мәдени факторларға тәуелсіз, оның неғұрлым ортақ 
және әмбебап белгілерін бөліп көрсетуге құрылған теориялық моделін 
ұсынды. 
Ғалым саяси жүйені саяси шешімдерді қабылдау және орындауға ықпал 
ететін әртүрлі және өзара байланысты қызмет түрлерінің жиынтығы ретінде 
қарастырады. Саяси жүйенің өмір сүруін оның төрт элементі «кіріс» («input»), 
«өңдеу» («conversion»), «шығыс» («output») және «кері байланыстың» 
(«feedback loop») өзара ықпалдасу үдерісі деп сипаттайды. 
«Кіріске» қоғамның түрлі әлеуметтік-экономикалық және мәдени 
талаптары немесе азаматтардың түрлі мәселелер бойынша билікпен 
ынтымақтастығы мен оны қолдауы енгізіледі. Мәселен, ол халықтың 
үкіметтің заңды қызметін қолдай отырып, табыс салығын азайту талабы 
болуы мүмкін. Екінші «өңдеуде» элитарлық топтар әрі қарай осы талаптарды 
қайта қарап, өңдеп нақты шешімдер қабылдайды. Бұл «шығысқа» жіберіледі. 
Онда ол шешімдер бойынша нақты мемлекеттік саясат актілері (заң, жарлық, 
қаулы) қабылданып, қоғамдық пікірге танысуға, одан әрі жүзеге асыруға 
жіберіледі. Жүйенің соңғы элементі қоғамның ойы мен пікірін, оның 
талаптарының орындалу деңгейін есепке алып «кері байланыс» механизмін 
іске қосады.
Д. Истонның пікірінше, саяси жүйе қоршаған ортамен тығыз байланыс 
орнатқан «ашық жүйе» болып табылады. Билікке қоғамнан жеткен 
ақпараттың құндылығын бейнелейтін мұндай механизмнің болуы саяси 
жүйенің өзін-өзі бақылауын, ішкі тұрақтылығын және дамуын қамтамасыз 
етеді.
1 сурет - Д. Истонның саяси жүйе мен қоршаған ортаның әрекеттестігі 
моделі 

37 
Кейін Д. Истон өз тұжырымдамасын «Саяси құрылымды талдау» (1990) 
атты еңбегінде «Қара жәшіктің», яғни саяси жүйенің ішкі құрылымын зерттеу 
бағытында жалғастырды. 
Саяси жүйе туралы құрылымдық-функционалды тәсілдемені қолдаушы 
келесі бір американдық ғалым Г. Алмонд болды. Г. Алмондтың саяси жүйе 
моделі бойынша, үш талдамалы деңгей (топтама) бар. Бірінші топтама 

жүктеу/скачать 1,08 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: