Зоналылық және азоналылық көрсеткіштердің ара-қатынасы физикалық-географиялық аудандастырудың теориялық негізі ретінде

Ландшафтының таксономиялық бірлігі жер бетіндегі ттк физикалық- геогафиялык топтастыру немес бөлшектеу нәтижесінде жүйеленеді. Әр өңірдің өзіндік табиғат жағдайының ерекшеліктерін ескере отырып, жер бетін жеке аймактарға жэне олардың бөліктеріне бөлуді физикалық-географиялық аудандастыру деп атайды. Физикалық-географиялық аудандастыру нәтижесі елдің табигат жағдайы мен байлыгын кешенді түрде жан- жақты анықтап, табигат байлыгының халық шаруашылығында игерілуін карастырады. Физикалық- географиялық аудандастыру процесінде эр түрлі сатыдағы ландшафт бірлігі жогарыдан төмен қарай да, төменнен жогары қарай да жүйеленеді. Баскаша айтканда ландшафтының әрбір ірі бөлігіне зоналық және азоналық факторлар эсер етеді, сондыктан бұлардың әрекетіне байланысты дамитын физикалық- географиялык аудандастырудың теориялық негізі болып саналады. Бұлармен бірге географиялық қабық та жер бетінің эр түрлі бөліктерін, күрделі бір территоиялық жүйеге біріктіретін процестерде әрекет етеді. Бөлшектеу мен топтастырушы процестер төменгі сатыдағы ландшафт бірлігінде қаркынды дамиды да, іріленген сайын баялай түседі

Зоналдылық Зоналык катардагы ең ірі ландшафт бірлігі — географиялық белдеу. Белгілі бір территоияға күннен келетін жылу мөлшерінің ортак тарауына байланысты бөлінетін ландшафтының жүйесін

23

географиялық белдеу деп атайды. Әрбір географиялык белдеуде өзіне тэн ауа массасы циркуляциясының, алмасуының, биохимиялык және экзогенді геоморфологиялық процестерді, теңіздік агыстардың жануарлардың қоныс аудару сипаты қалыптасады. Жылу режиміне карай солтүстік жарты шардан арктикалык, субарктикалык суық, тропиктік жэне экваторлық жылы белдеулер бөлінеді. Жылу, ылғал режимінің бердей болуына байланысты топырак жамылғысы, өсімдіктер және жануарлар дүниесі мен экзогенді геоморфологиялық прцесінің сипаты бірдей болып келетін ландашфтының жүйесін географиялық зона деп атайды. Қазақстан жерінде жылу мен ылғалдың қатынасына байланысты орманды дала, дала, шөлейт, шөл зоналары калыптаскан. Ендік зоналылық дегеніміз - физикалык-географиялык процестердің, компоненттер мен табиғи кешендердің (геожүйелердің) экватордан полюстерге қарай заңды өзгерісі.

27

алып жатыр, ал солтүстік жарты шардың кұрлық 39 %-ын, оңтүстік жарты шардың 19 %-ын ғана алып жатыр (Полярлык асимметрия заңдылығы). Сондықтан, ландшафттық зоналар солтүстік жарты шарда көбірек дамыган. Азоналық ең ірі ландшафт бірлігі - физикалық- географиялык аймақ (2-кесте). Физикалық-географиялық аймақ геологиялык негізгі (тектоникалық құрлымы) тұгас (қалканды жэне плиталы жазыктар, қатпарлы жақпарыл таулар), неоген-антропоген дәуіріндегі тектоникалық режимі ортақ, макрожер бедері мен * макроклиматы бірдей зоналық және биіктік белдеулі ландшафт кұрылымында өзіндік ерекшеліктері бар құрлық бөлігінен тұрады. Жер қыртысының неотектоникалық қозгалысы мен теңіз трансгрессиясы (теңзідің құрлыкты басып кетуі), кұрлықты маңыздану мен олардың еріген суы әрекетінен бөлшектеніп жер бедері мен климаттық жеке-дара типтері арқылы межеленентін жасы ортақ, зоналы немесе биіктік белдеулі ландшафт құрылымында өзіндік ерекшеліктерібар физикалықгеографиялық аймақ бөліктерін обылыс дейді. Обылыстардың зоналық немесе биіктік белдеулі бөліктері провинцияга, зонааралық немесе биіктік белдеу аралық бөліктерге өлкеге, ал топырақ пен өсімдіктер жұмылгыларының топтары бойынша жіктелген бөліктері ауданға бөлшектенеді. v Азоналық ландшафт қатарына таулы аймақ ландшафтысын жатқызуға болады. Кез келген нақтылы таулы аймак географиялық орналасуына, түзіліс жолына және биіктік айырмасына карай өзіне гана тән ландшафтының биіктік белдеулерімен сипатталады