Лекциялар курсы Редакциясын басцарган mapux гылымдарының докторы
жүктеу/скачать 9,23 Mb.
|
Соғыс жылдары мүнай өндіру 3 есеге көбейді. "Қазақстан мүнай" үжымы тэулігіне 12 сағат жүмыс істеді. "Ақтөбе мүнай" үжымы Жақсымай мүнай шығару объектісін жүмысқа қосса, Гурьев облысының мүнай қүбырларында мүнай өндірісін арттыру- ды қолға алды. ¥жымдар арасында социалистік жарыстар кеңінен қанат жайып, жарысқа қатысқан 9340 мүнайшының 5800-і жүмыс нормасын 101—200%, 218-сі — 200—300 %, 23 мүнайшы 300 % асы- pa орындады. Ембі-Қүлсары мүнай өндірісін басқарған мүнайшы инженер Сапы Өтебаев 1941 жылы 29 үңғыны жүмысқа қосып, тэуліктік өнімді осы жылы соғысқа дейінгі көрсеткіштен екі есеге көбейтті. Соғыстың тек алғашқы жылы жаңа 4 мүнай өңдеу орындары жүмысқа қосылды. 1942 жылы неміс-фашистер эскері Волгаға шығып, Солтүстік Кавказ аумағын басып алуына байланысты, мүнай өнеркәсібінің жағдайы қиындады. Сондықтан Мемлекеттік Қорғаныс Комитеті мүнай өндіруде Қазақстанға үлкен үміт артады. Ембі мүнайшылары 1942 жылы тэулігіне 2500 т. мүнай өндірсе, 1943 жылы — Мемлекет- тік Қорғаныс Комитетінің тапсырмасын орындау барысында мүнай өндіруді 4500 тоннаға жеткізуді үйғарды. 1943 жылы 18 мамырында Мемлекеттік Қорғаныс Комитеті "Қазақстан мүнай комбинатында мүнай өндіруді жүзеге асыру шаралары" деген қаулы қабылдайды. Қаулы бойынша мүнай өндіруді барынша күшейту жэне комбинат жанынан барлау бөлімін ашу жолға қойылды. Нәтижесінде осы жылы Кавказ жэне Қазақстан мүнайын майданға жеткізу жолда- ры салынып, майдандар өз мерзімінде жанармаймен қамтамасыз етілді. 1943 жылы "Қазақ мүнай" үжымы Мемлекеттік қорғаныс комитетінің Қызыл Туын 5 рет иемденіп, мүнай өңдеуде жоғары көрсеткіштерге жетті. 1944 жылы "Қазақстан мүнай комбинаты" үжымы 15 рет Бүкілодақтық жарыстардың жеңімпазы аталып, 10 рет OAK мен Қазақстан коммунистік партиясының Туларын иемденді. 1944—1945 жылдары бүл үжым 11 рет Қорғаныс Комитетінің Туын иемденіп, бүкілодақтық жарыстың 2,3- орындарын жеңіп алды. Соғыс жылдары қорғаныс өнеркәсібі үшін Қазақстан метал- лургтері күні-түні еңбек етті. Өндірілген 100 т. молибденнің 60 тон- насын Шығыс Қоңырат руднигі өндірді. Қазақстан соғыс жылдары Одақ бойынша өндірілген барлық қорғасынның 85%, полиметалдың — 70 %, висмуттің — 50%, вольфрамның 20% өндірді. Тоталитарлық тэртіптің қылмыстарының бірі — халықты де- портациялау, яғни оның этноәлеуметтік жэне аумақтық бірлігін күштеп бүзу болды. 30- жылдары жүзеге асырыла бастаған депорта- циялау науқаны екінші дүниежүзілік соғыс жылдары күшейе түсті. Негізсіз айыппен 1941 жылы поляктар мен 361 мың Волга бойының немістері шүғыл түрде көшіріліп, Қазақстанның 12 облысына жер аударылды. Қазақстанға жер аударылар алдында олардың мал- мүлкі толығымен тәркіленіп, өкімет тарапынан ешқандай көмек көрсетілмеді. Олар тек жергілікті халық тарапынан қолдау тапты. Кеңестік немістерге әкімшіл-әміршіл жүйе Отанын қорғауға рүқсат етпеді. Сондықтан қолына қару алып, фашистермен соғысу үшін көптеген немістер фамилияларын өзгерткен. Мысалы, Вольдемар Венцель Венцов деген фамилиямен соғысып, көптеген медальдар мен Қызыл Ty орденімен марапатталған. Павлодарлық П.Шмидт азербайжан тілін білгендіктен Али Ахметов деген атпен, Иван Гарвард Громов деген фамнлиямен соғысқа қатысады. Соңгысы Кеңес Одағының Батыры атағын иеленді. Оның есесіне 1942 жылдан бастап 15—60 жас аралығындағы немістер еңбек армиясына мобили- зацияланады. Еңбек армиясы күшпен еңбек ету лагерьлерінде түрды жэне оларды ІІХК-ның қарулы әскер болімшелері күзетті. 1943—1945 жылдар аралығында республиканың 4 облысы мен 145 ауданына 507 мың карашайлықтар, балкарлар, шешендер, ин- гуштар, қалмақтар, 110 мың месхеттік түріктер мен күрдтер, 180 мың Қырым татарлары жер аударылады. Әкімшіл-әміршіл жүйе бүл халықтарды азаматтық қүқықтарынан айырып, жойып жібере жаз- дады. Бүл фактілер Кеңестер мемлекетінде сөз жүзінде халықтар достығы, теңдігі туралы көп айтылғанымен, ic жүзінде үлттық саясаттың бүрмалағандығын көрсетеді. Осындай халықтың жанқиярлық ерлігінің нәтижесінде кеңестік экономиканың өсу қарқыны соғыс алдындағы бес жылдықтар көрсеткіштерінен жоғары болды. Нэтижесінде тек 1942 жылдың өзінде KCPO Германиямен салыстырғанда танкті 3,9 ece, үшақты ece, артиллериялық қару-жарақты 3 ece артық өндірді. Ал, 1944 жылы кеңестік индустрия сөткесіне бір танк бригадасы мен полкін, авиация полкін жабдықтауға жарайтын әскери техника шығарды. Оған Қазақстан экономикасы да оз үлесін қосып, соғыс өнімдерінің басым болігін ондіріп, уақытымен майданға жеткізіп түрды. 3. Халықтың тылдағы ерлігі Майдандардағы жеңіске тыл еңбеккерлерінің қосқан үлесі зор. 1939 жылғы санақпен салыстырғанда 1942 жылы Қазақстанда ауыл шаруашылығы еңбекшілерінің саны 600000 адамға азайған. Ауыл шаруашылығында еңбектенген ерлердің майданға тарты- луымен олардың орнын қариялар, әйелдер мен балалар басты. 1944 жылы қолхоздағы еңбекке жарамды ерлердің сандық үлесі — 20%, эйелдер — 58%, жасөспірімдер — 22% болды. Яғни, майданды азық- түлікпен, шикізатпен ic жүзінде эйелдер, балалар мен қарт адамдар қамтамасыз етті. Соғыс жылдарында колхоздар мен совхоздар майданға тек азық- түлік емес, сонымен бірге тірі мал, тіпті, ауылшаруашылық техни- касын жіберіп отырды. 1942—1943 жылдар аралығындареспублика ауыл шаруашылығынан 4111 трактор, 1184 жүк машиналары, 30318 жылқы майданға жіберілді. Сондықтан да соғыс жылдары егін салу жүмысының 50%-ін ipi қара атқарды. Тылдағы еңбекшілер жоғарыдан берілген жоспарды орындау барысында күні-түні еңбек етті. Соғыстың бірінші жылы мемлекетке 100 млн. пүт астық тап- сырылды. Бүл көрсеткіш 1940 жылмен салыстырғанда 24 млн. пүтқа артық. Колхозшылар мен совхозшылар өз еркімен еңбек күнін таңғы бестен, кешкі 22.00-ке дейін үзартқан. Әрбір шаруа 2-3 адамның жүмысын атқарды. Әйелдер балаларын балабақшаға тап- сырып, күні-түні жүмыс істеп, колхоз жүмысын белсене атқарды. Мысалы, Алматы облысының 9 ауданының 277 колхозында соғысқа дейін 64369 адам еңбек етсе, соғыс жылдары олардың саны әйелдер, қариялар жэне балалар есебінен 68598 адамға дейін өскен. Оңтүстік Қазақстан облысы, Шымкент ауданының Куйбышев атындағы колхозында 74 жастағы қарт ана — Анар Садықова — жүмыс істесе, Семей облысы, Абай ауданының "Шолақ еспе" артелінде 70 жасар қария — Кенебаев еңбектеніп, жоспарды асыра орындады. 1941 жылы Ақтөбе облысы, Ойыл ауданының "Қүрман" колхозының егіншісі Шығанақ Берсиев 1 гектардан 155,8 ц. тары алып, әлемдік рекорд жасаса, ал 1945 жылы — 1 га-дан 202 ц. тары алып, өзінің алғашқы көрсеткішін бірнеше рет өсірді. Шиелі ауданы, "Авангард" колхозының даңқын шығарған күріш егуші Ким Ман Сам 1 га-дан 154,9 ц. күріш өндірді. Күріш өсіруші Ыбырай Жақаев 1943 жылы 1 га-дан 172 ц. күріш өнімін алып әлемдік рекорд жасады. Астық өнімі үшін алған 106000 сомды Ы.Жақаев қорғаныс майданына жіберді. Республикада Ш.Берсиев, Ким Ман Сам, Ы.Жақаевтың жолын қуушылар аз болмады. "Ойыл" ауданы, "Кемерші" совхозының Зауре Баймулдина звеносы, Шелек ауданы "Төңкеріс" колхозынан Малжегерова звенолары 1 га-дан 95—100 ц. тары мен күріш алды. Соғыс жылдарындағы әйелдер ерлігі ерекше. Мыңдаған арулар тіпті тракторға, машина рульдеріне отырды. Мысалы, Ақтөбе облысы, Мартук ауданының Дзержинский атындағы қолхозында Агафья Швалькова соғысқа кеткен күйеуінің комбай- нын жүргізіп, 2 күнде 87 гектардан астық жинады. 1942 жылы 450 мың гектар тың жэне тыңайған жер жыртылып, егін салатын жер ауданы 17%-ке өсті. Осы жылы Қазақстанда 6809 колхоз болды, оларда еңбек етуге жарамды 4912001 ерлер, 593407 әйелдер еңбектенді. Нәтижесінде 1942 жылы Қазақстанда егін жақсы шығып, республика бойынша 84,3 млн. пүт астық жиналды. Батыс Қазақстан, Оңтүстік Қазақстан, Жамбыл, Алматы, Қызылорда, Қарағанды, Семей облыстары астық жинау жоспарын 102,2-тен 114,9-ке асыра орындады. 1943 жылдан бастап республикада егін егісі қысқара бастады. 1940 жылы егістік 6808,6 мың га болса, 1945 жылы 6039,9 гектарға кеміді. Себебі, 1943 жылдан бастап жаудан азат етілген жерлерге егін салу жандана бастады. Керісінше, картоп, бау- бақша өнімдерін егетін жер көлемі жылдан-жылға өсті. Бүл өнімдер 1940 жылы 214,2 мың гектар егістікке егілді. Сондықтан 1944 жылы колхоздар мен совхоздар мемлекетке 1943 жылмен салыстырғанда 18,2 млн пүт қант қызылшасын, 7 ц. көкөніс, 150 000 ц. мақта артық өткізді. Бүл жылдары республиканың барлық колхоздары мен co- вхоздары жоспарларын орындаумен шектелмей, асыра орындауға бар күштерін салды. Мысалы, Қарағанды облысының Осакаровка ауданы 1943 жылы 1944 жылмен салыстырғанда мемлекетке 2 млн. пүт астық артық тапсырды. Соғыс жылдары бір адам майданға кеткен бірнеше адам орнына жүмыс істеу қозғалысына, жүмыс өнімділігін арттыру барысында мемлекет тарапынан үйымдастырылған эртүрлі жарыстарға қазақстандық малшылар да көптеп тартылды. Мысалы, 1942 жылы бүкілодақтық малшылар жарысынан қазақстандықтар бірінші орын алды. Сандық көрсеткіш бойынша 1942 жылдың соңында мал басы 1,5 млн. немесе 1942 жылдың басындағы көрсеткіштен 17%-артты. Мал басын осіруден Қызылорда, Қарағанды, Павлодар облыстары алда болды. Соғыс жылдары колхозшыларға қарсы тоталитарлық тэртіп тарапынан көптеген шаралар жүзеге асырылады. 1941 жылдан бастап эрбір колхоз-совхоздарда жергілікті саяси бөлімдер қүрылып, олар ауылшаруашылық жоспарларының орындалуын қадағалап, жоспа- рын орындай алмаған шаруаны жазалап отырды. Сонымен бірге 1942 жылдан бастап колхоз-совхоздарда 12—16 жас арасындағы жасөспірімдердің еңбегі заңдастырылып, жүмыс жоспарын орындамаған жасөспірім қылмысты ретінде жазаланды. Осыған қарамастан халықтың патриоттық серпіні тоталитарлық жүйе тәртіптерінен жоғары түрды. Қазақстандықтар соғыс жылдары майданға өз қаржысына алынған қару-жарақ, техника да жіберіп түрды. Мысалы, Шымкент теміржол жүйесінің комсомолдары Мәскеу түбіндегі майданға танк колоннасын жабдықтау үшін қаржы жинауды бастайды. Шымкент комсомолдарының бүл бастамасын бүкіл Қазақстан қолдап, жиналған 11 650 мың сомға жасалған 45 танк 1942 жылдың қыркүйегінде "Қазақстан комсомолы" деген жазумен Сталинград майданына жөнелтілді. Жүздеген оқушылар егіс алаңдарында жүмыс істеп, металл қалдықтарын жинап, "Қазақстан пионері" фондына 4 млн. сом ақша жинады. Бүл ақша "Қазақстан пионері" атты коллоннаны жабдықтауға жүмсалды. С.И.Киров атындағы Қазақ мемлекеттік университеті студенттерінің үйымдастыруымен жоғары оқу орындарының студенттері "Кеңестік студент" деген танк колоннасын жабдықтауға 600 мың сом ақша жинады. Танк колонна- лары мен үшақ бөлімдерін жасақтауға Республикада 480 млн. жуық ақша жиналып, Қорғаныс Комитетіне тапсырылды. 1943 жылы Ал- маты қаласында С.Луганскиймен кездесу үйымдастырылып, бүл кездесуден кейін Алматы жастары 400 мың ақша жинап, батырға жаңа үшақ сыйлады. Сондай-ақ, соғыс жылдары жинаған қаржыға И.Павловқа, H. Добровольскийге, Р.Бекетовке арнайы үшақтар, Кеңес Одағының батыры Қ.Сыпатаев атындағы суасты қайығы жа- салынды. Республика түрғындары өздерінің жеке жинағынан майдан қорына 4,7 млн. сом ақша беріп, 20-дан астам қүрамалар мен әскер бөлімдерін шефтікке алып, жауынгерлерге 2 млн. астам жылы киім, 1600 мың сомның сыйлығын жөнелтті. жүктеу/скачать 9,23 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|