Тақырып бойынша дайындалуға арналған сұрақтар

1. 
   Қайта өрлеу дәуіріндегі ұлы ағылшын ойшылдарының әдебиетке қосқан үлестері.
   
2. 
   Томас Мордың шығармашылығы.
   
3. 
   Ағылшын поэзиясының даму тарихы.
   
4. 
   ХY-ХYІ ғасырлардағы ағылшын театры мен драматургиясы.
   
5. 
   Шекспирдің «Гамлет» шығармасының тарихи маңызы мен әдебиетте алатын орны.
   

ХYІІ ғ. Батыс Еуропада Ренессанс дәуіріндегі қоғамда пайда болған мәде­ниетті жаңа әрі күрделі әлеуметтік қатынастар негізін­де жандандыра түседі. Бұл ғасырда феодалдық қоғам­ның ыдырауы мен капиталистік қоғамның жаңа формалары пайда бола бастайды.

ХYII ғ. капиталистік қатынастардың дамуы мен отарлау саяса­ты­ның күшеюі Батыстың қоғамдық құрылымына үлкен өзгерістер әкеледі. Отар елдерге қол жеткізген Батыстағы мем­ле­кеттер ара­сын­да күш теңсіздігі пайда болады. Сонымен қоса, ХYII ғ. буржуа­зиялық қаты­настарды қолдайтын Батыс Еуропа елдері (Англия, Голландия, Франция) мен феодалдық қаты­настар сақталып қана қоймай, керісінше дами түскен Орталық Еуропадағы елдердің (неміс) арасын­дағы айырмашылықтар да айқындала түседі. Осыдан ХYII ғ. Еуропа елдерінің даму тарихы түрліше болғанын көре аламыз. Отаршыл елдер­дің арасында күштердің қайта топ­тас­тыры­луы жүріп жатады. Испания мен Португалияның күші әлсіреп, капиталистік қатынас жетістікке жеткен Англия мен Голландия сияқты елдердің арасында бақталастыққа шыдай алмайды. Порту­галия­ның Испаниядан бөлінуі және 1640 жылғы Каталондық көте­рі­ліс нәтиже­сінде «Испан­дық гегемония кезеңі» өз соңына жетеді. Швецияның Балтық теңізін қамтитын жаңа империя құруға талпы­ны­сы сәтсіз аяқтал­ғанымен, ХYII ғ. өзінің халықа­ралық деңгейін көтеріп, ұлы державалар қатарына енеді.

ХYІІ ғ. философия мен басқа да ғылымдар саласында болған жетістіктерге қарамастан қоғамда көптеген қайшылықтар орын алып, діни фанатизм мен наным-сенімдер, сиқырға сену халықтар ара­сында кеңінен таралып, шіркеулер ғылымның дамуына барын­ша кедергі­лер жасап бақты. Бұл құбылысқа Фран­ция­да философ Ванинидің өртенуін, Теофиль де Вио мен Сирано де Бержерак­тың құпия өлімдері, Мольердің уланып көз жұмуы мысал бола ала­ды. Дәл осы кезде Италия мен Испанияда инквизиция орын алады.

ХYІІ ғ. әдебиетте адам және оның қоршаған ортасымен қарым-қатынасы төңірегіндегі мәселелер, әлеуметтік қайшылықтармен байланысқан адам тағды­ры, адамның жан дүние­сін­де жеке және әлеуметтік бастаулардың орын алуы, адамның тіршілік пен қоғамдық өмірдің заң­ды­лық­тарына тәуелділігі сияқты тақырыптар алдыңғы орынға шығады. ХYІІ ғ. жазу­шылары шындықты ескере отырып, тарихи үдерістің қозғалысы арқылы жеке тұлғаны бақыт пен әділдікке жетелейді. Олардың шығармаларында адамдардың ішкі қайшылықтары (Миль­тон­ның «Жоғалған жұмақ» атты шығармасындағы кейіпкерлердің көріпкелдігі), олар­дың мемлекет алдындағы борышы (француз классиктері), қиялдағы қоғамдық қатынастың үлгі­сін ізеу барысында кейіпкерлердің түрлі саяси, әлеу­меттік тәртіпті бастан кешіруі (Грим­мель­сгаузеннің «Симпли­ция Симплицис­симустың жорығы») суреттеледі. Әрине, қоғамдық ортаның адамның рухани әлеміне әсері ХІХ ғ. көркем бейнеленбе­ге­ні­мен, кейін Бальзактың «Әдеп туралы этюд» немесе «физиоло­гия­лық» очерк­­те­рінің пайда болуына алғышарт­тар жа­са­лады. Осындай алғашқы ізденістер Реньенің «Масеттер», Фюретьердің «Буржуаз­­дық романы» мен Матео Алеман­ның «Гусмане де Альфараче» сияқты шығармаларынан да көруге болады.

ХYІІ ғ. қоғамдық күрестің шиеленісе түсуі сол дәуірдегі жазу­шылардың шығармала­рын­да идеологиялық және эстетикалық қай­шылық­тар тудырады. Десе де бұл дәуірде әдебиет қоғамдық күресте орталық орынға шы­ғып, айтарлықтай жетіс­тік­терге де жетеді. Ағылшын төңкерісі кезіндегі түрлі оқиғалар публицис­тиканың дамуына әсер етеді.

«Тартюф» атты комедиясының кіріспесінде Мольер: «Театр-ұлы түзетуші­лік қасиетке ие» деген эстетикалық қөзқарасын білдіреді. 1664 ж. «Тартюф» (Тартюф сөзі екі жүзділік, оңбағандық, фальш, өтірік дегенді білдіреді) комедиясы жарыққа шығады. Мольер Тартюф бейнесін өте шебер көрсетіп, оны масқаралайды. Коме­дия соңғы кезде Париждегі діни топтардың көбеюіне байла­нысты шығады.

1666 ж. 4 маусымда Мольердің терең философиялық ойларға толы «Мизан­троп» атты комедиясы жарыққа шығады. Комедияда екі достың арасындағы келіспеу­шілік көрсетіледі. Осы арқылы көрер­мен­дердің алдына екі түрлі шешім, екі түрлі өмірлік философия ұсынады. Бұл келіспеушілік екі достың адамдарға деген көзқарас­тарынан туындап, Альцист адам­дар­дың барлығын қатыгез, оңба­ған, тас жүрек деп айыптаса, Филинт адамдарды түрлі сипатта көріп, жақсы адамдар да өмір сүреді деп, адамдардың кемшіліктері мен әлсіздіктеріне шы­дам­­дылық таныту керектігін алға тартады. Альцист адамдардан мейірімділік пен пәк сезімді күтіп, кемшілігін көрсе болды, оларға көңілі қалады. Мольер Альцисті мизантроп деп атайды. Ол Селименнің жаман, жеңілтек екенін біле тұра, оны жақсы көрді. Бірақ Селимен оны алдап, ақырында олар ажырасады да, нәтижесінде Альцист махабаттан да, достан да, бақыттан да бас тартады.

ХYІІ ғ. романдар Қайта өрлеу дәуірінде бастапқы орынға ие болған новеллалар мен поэмаларды ығыстыра отырып, үлкен жетістіктерге жетеді. Оның дамуын­да Франция жазу­шысы Сорель, Скаррон мен Фюретьер, Германиядан Гриммельсгаузен, Англиядан Бэньян сияқ­ты жазушылардың қосқан үлесі ұшан теңіз. Осы дәуірдің соңғы кезеңіне қарай Батыс әдебиетінде реализм (Бэньян­ның «мистер Бэдменнің өмірі мен өлімі», Конгриваның «Өмірде осындай бола­ды екен» атты соңғы комедиясы) мен рококо стилі пайда болады.

ХYІІ ғ. Батыста бір жағынан қарапайым адамдардың шынайы өмірінен алшақ, рух­тан­ған бейнелерді дүниеге әкелген классицизм мен барокко траге­диясы, екінші жағынан тұр­мыс­­тық және «көңіл көтерер» романдар үлкен сұранысқа ие болады. Мұнда тағдырдың тәл­кегіне ұшырап, шағын ты­ныш ауылдан үлкен қаланың қайнап жатқан өміріне түскен қара­пайым адамның тіршілік үшін күресі, басынан өткізген қиыншылықтары, тапқа бөліну­ші­ліктің кереғар жақтары бейнеленеді.

Тарихи, әлеуметтік терең ойлаудың арқасында ХYІІ ғ. әдебиетте шындық­ты нақты су­рет­теуде біраз жетістіктерге жеткен жазушылардың қатарына Ганс Якоб Кристоф Грим­мельсгаузенді (1622-1676) жатқызуға болады. Оның барлық шығармалары түрлі лақап аттарымен шығады. Гриммельсгаузен Гессен қала­сын­да бюргерлік жанұяда дүниеге келген. Бозбала кезінде отыз жылдық соғысқа қатысқан. 1667 ж. бастап өмірінің соңғы күнде­ріне дейін Страсбургқа жақын орналасқан шағын Рейхен қаласында өмір сүріп, барлық шығар­маларын сол жерде жазады. 1668 ж. «Симплиций Симпли­цис­симус», одан кейін «Шприн­гинс­­фельд», «Сиқырлы құс ұясы», «Сим­пли­­циандық мәңгілік күнтізбе» сияқты шығарма­лары жарыққа шығады. Оның басты жетістігі «Симплициссимус»⁴⁵ атты туындысы болды.

«Симплициссимус» – Германия тарихындағы тоқырау кезеңді баяндайтын үлкен қоғам­дық-әлеуметтік мәні бар роман. Жазушы бұл романының мазмұны мен көр­кем­дік жетістік­те­рін басқа да шығармала­рын­да дамыта түседі.

ХYІІ ғ. классицизмнің дамуына буржуазиялық ортаның қосқан үлесі зор болған. Осы дәуірде Германия, Италия мен Испанияда классицизмнің кең тарамауы да ондағы буржуа­зиялық ортаның айтарлықтай күшке ие болмауымен байланысты болады. Ал Англияда класси­цизм ХYІІ ғ. кең гүлдене түседі. Классицизм өкіл­дері монументальды шығармаларды жазуға талпынып, өз кейіп­керлерін күшті әрі өздерінің бостандығы мен қабілеті арқасында рухани дүниелеріне талдау жасай білетін, трагедиялық қайшы­лық­тарды шеше алатындай етіп суреттеген.

ХYІІ ғ. Батыс Еуропада белгілі болған классицизм ешбір мемлекетте орасан зор орынға ие бола алмайды, тек Францияда ғана классицизм ең белгілі, ең танымал стильге айналды. Осы мемелекетте классицизм өзінің шығармашылық шыңына жетіп, классицизм теориясы қалыптасады. Осы ғасырдың 10-20 жылдары ағылшын мәдениетінде айтарлықтай өзгерістер болып, ол 90 жылдарға дейін екі түрлі мәдениеттің ара­сындағы шиеленіскен күреске айна­лады. Бірінші мәдениет монар­хия­лық биліктің мүдделерін қорғаса, екіншісі оппозициялық әлеу­мет­тік топтар мен таптардың мүдделерін қорғаған. Екі жақты кезек­ті жеңіспен ұзақ жыл­дарға жалғасқан бұл күрес ғасырдың соңына қарай жаңа мәдениеттің жеңісімен аяқталады. Бұл мәдениет XYII-XYIII ғ. тоғысында ағылшын ағартушы–жазушыларының бір то­бын дүниеге алып келеді. Әсіресе олардың арасында Дж. Свифт пен Д. Дефонның аттары ерекше аталады. Олардың шығармашы­лығы 1688 жылғы төңкерістен кейінгі ағылшын қоғамдық өмірінде орын алған қиын жағдайларды нақты бейнеледі.

Ғасыр басындағы ірі тұлға – Джон Донн (1572-1631) болған. Оның шығармалары іші­нен «Әндер мен сонеттер» атты лирикалық еңбегін ерекше атап өтуге болады. Бұл шығар­мада Реннесанс поэзиясының элементтері де кездесіп, ағылшын қоғамының өмірі, дәстүрі суреттеледі.

XYII ғ. ортасында ағылшын поэзиясында пайда болған «даналық мектебі» (shool of wit), ал кей деректерде «метофизик–ақындар» мектебі деп аталатын тұтас бір мектептің аты Дж. Доннмен байланысты болған. Бірінші атау сол кезде поэзияда ерекше қолданысқа ие болған түрлі парадокстар, афоризмдердің енгізілу тенденцияларына байланыс­ты болса, Донн жо­лын қуған ақындар тобын «метофизикалық мектеп» деп алғаш атаған Дж. Драйден болады. Бұл ақындар тобына Дж. Герберт (1593-1633), Г. Воган (1622-1695), Р. Крешоу (1613-1649), Ф. Квелз сияқты ақындар да кіреді. Олар­дың шығармаларына мистицизм мен діни-этни­ка­лық ізденістер тән.

XYII ғ. 20-30 жылдарында Ренессанс дәстүрі әлі де болса халық арасында кең танымал бо­лады. Оның ең көрнекті өкілдерінің арасында ұлы Бен Джонсонның есімі ерекше ат­алады. Ол ағылшын сахнасын тұтас жаулап алып, көрермендер арасында үлкен құр­метке ие болған. Джонсонның (1573-1637) шығармашылығы ағылшын әдебиетінде класси­цизм­ді жарық­қа әкел­ген. Ғасырдың басында-ақ, 1601 ж. жарық көрген «Жалған ақын» комедия­сында өзінің шы­ғар­ма­шылық көзқарастарын көрсетсе, «Ашылулар» және «Әңгіме­лер» атты еңбектерінде өзінің өнерге деген көзқарастарын білдірді.

Джонсон өзінің пьесаларында төңкеріс қарсаңындағы Англияның жағдайын қатаң су­рет­тейді. Оның «Вольпоне» (1606), «Эписин» (1609), «Алхи­мик» (1610) атты комедия­ларында ағылшын өмірінің жекелеген келеңсіз құбылыс­та­ры су­рет­телсе, «Әулие Варфоло­мей түніндегі жәрмеңке» комедиясында халық өмірі жан-жақты баян­далып, жақын­дап қалған үлкен тарихи оқиғаның қарсаңындағы қоғамдық жағдай шы­найы көрсетіледі.

XYII ғ. 40 жылдардағы оқиғалардың қарсаңында жас ақын Мильтонның (1608-1674) поэ­зиясы халықтың үлкен құрметіне ие болады. Колледжде оқып жүргенде-ақ ол Тибулл мен Проперций­дің ықпалы білінетін латын тіліндегі өлең элегияларын жазып, онда XYII ғ. 20 жылдарындағы ағылшын өмірі суреттеліп, одан ақынның протестанттық қозғалыстың нағыз өкілі мен католицизмнің қарсыласы екендігі айқын көрінеді.

Мильтон поэзиясындағы саяси тізбек «Лисидас» элегиясында да жалғасын табады. Он­да­ғы басты кейіпкер – Англияны жаңарту үшін күресіп жатқан қаһармандардың арасында өзі­не лайық орын ала алмаған, мезгілсіз қаза болған жас уағызшының бейнесі.

Қоғамдық өмірде Англияға қарсы келетін Батыста орналасқан мемлекет Германия бола­ды. Германия үшін ХYІІ ғ. 30 жылдық соғыспен тығыз байланысты кезең болатын. ХYІІ ғ. Германия прозалық романның дамуымен ерекшеленіп, басқа батыс еуропа­лық әдебиеттер қатарынан мықты серпін алады.

Француз, испан, ағылшын романдары үлкен ағынмен Германияға басып кіріп, аудар­ма­шы­лардың еңбектері арқылы оқырмандарға жол табады. Осы жерде неміс поэзиясының ре­фор­маторы Мартин Опицтің қос­қан үлесі зор. Батыс еуропалық жазушыларды үлгі тұт­қан неміс романистері ендігі олармен жарысқа түсіп, қоғамда орын ал­ған маңызды мәселелерді өз шығармала­рын­да көрсете бастайды. Алғашқы неміс ро­ман­дары 1640 ж. шыға бастап, ғасырдың аяғына қарай олардың саны жүзден асады. Тіпті олардың мықты қарсыластарының өздері бұл жанрдың өте танымал болғанын мойындайды.

Германияда бұл жанрдың репрезентативті түрі сарайлық тари­хи роман ежелгі және Інжілдегі тарихи сюжетке негізделеді. Сарай­лық тарихи романдар бір жағынан іс-әрекеттің нақ­ты­лығына, екін­ші жағынан артында шынайы оқиғалар мен тарихта болған қаһар­мандар жасырылған маскарадқа да сүйенеді.

ХYІІ ғ. атақты неміс сатиригі Иоганн Михаэль Мошерош (1601-1665) неміс гуманис­терінің үлгілі оқушысы болып, өз заманындағы қоғамдық өмірді қатты сынға алады. Оның шығарма­сында бас кейіпкер Германиядағы отыз жылдық соғыс кезіндегі өз саяхаты туралы баяндайды. Мошероштың «Филандер көріп­кел­дігі» атты шығармасы барокко принцип­терінің негізінде жазыл­ған. Жалпы, Мошерош шығармаларының жанрын айыру өте қиын, себебі оның шығармашылығында сатиралық памфлет пен суреттеу, сынаулар және т.б. бір-бірімен тұтасып кеткен.

ХYІІ ғ. тарихи тұрғыда Франция үшін абсолютизмнің нығ­айып, гүлденген кезі болды. Әдебиет тарихы бойынша бұл кез шамамен ХYІІ-ХYІІІ ғ. аралығын қамтыса, испан әдебие­тінде ХYІІ ғ. ренессанс реализм бағыты монсе­ризм және барокко әдебиетімен күрделі жал­ғас­тыққа ие болады.

ХYІІ ғ. Испания Батыс Еуропаның дәулетті мемлекеттер қата­ры­на ене алмайды. Гума­низм идеаларына қарсы шыққан Крест жорығын жүргізуші­лердің мақсаттары үшін Испан мемле­кеті өте ыңғайлы жер болды. Испанияға қайта өрлеу дәуірі кешірек келіп, Италия мен Францияда Ренессанс дәуірінің гүлденген кезеңдері аяқталған уақытта Испания елінде сол гүлдену кезеңі жаңа бастау алады. Гуманизм Испаниядағы және бүкіл батыс еуропалық агрес­сияға толы католик діні идеологиясына қарама-қарсы бағыт ұстанады.

ХYІІ ғ. испан әдебиетін үшке бөлуге болады: Лопе де Вега басқарған ренессанс реа­лизмі, ағартушы ғалымдар негізін қалаған классицизм және барокко әдебиеті. Испан әдеби бароккосының фор­масы трагедиялық мазмұнмен байланысты болғандықтан, барокколық шығармалар пессимистік көзқараспен ерекшеленді.

XYII ғ. Испаниядағы ең ірі ақыны Луис де Гонгора (1561-1627) болған. Ол Кордовада дүниеге келген. Гонгораның ақын ретінде атқарған рөлі өте зор, оның шығармашылық тәжі­ри­­бесі тек замандастарына ғана емес, ұрпақтарға да үлгі болған. Кейіннен «гонгоризм» сөзі «культеранизм» сөзімен синонимдес болып кеткен.

XYII ғ. драматургиямен қатар проза да дами бастайды. Испа­ния­ның ірі жазушысы Франсиско Гомес де Кеведо (1580-1645) реалист жазушы атанып, оптимистік көзқарасты ұстанбай, өмірді шындық арқылы бейнелеуге тырысқан. Оның шығармаларында скептицизм басым.

1630 ж. испан драмасы, әсіресе Кальдерон шығармаларының арқасында, үлкен жетіс­тік­­терге жетеді. Оның «Өмір деген түс» атты тарихи драмасы контрреформациялық шыдам­ды­лыққа қарсы жазылған драмаларының бірі болып табылады.

Испандық классицизм, тек оқу орындарының аясында орын алып, әлемдік атаққа ие бола алмаса да, испандық барокко XYII-XYIIІ ғ. Испания мен бүкіл Батыс Еуропада қалып­тас­қан мемлекеттік ішкі және сыртқы тарихи жағдайларға байланысты қоғамда маңызды орынға ие болған күшті әдеби ағымға айналады. Испандық барокко ағымының өкілдері өз шығармаларын тек мәдениетті, көзі ашық қауымға арнап шығарған. Барокко ағымы үшін адам бойындағы ең құнды қасиет мәдениеттілік пен білімділік болады.