Тақырып бойынша дайындалуға арналған сұрақтар

1. 
   ХYІІ ғасырдағы Батыс Еуропа елдерінде орын алған тарихи және мәдени дамулардың біркелкі болмауының басты себептері.
   
2. 
   Адам өмірінде кездесетін әлеуметтік мәселелер.
   
3. 
   Классицизм принциптері.
   
4. 
   Барокко әдебиетінің ерекше сипаттары.
   

Бұл ғасыр ірі шаруалар көтерілістері мен жергілікті феодалдар­дың арасындағы өзара қырғи-қабақ соғыстарымен ерекшеленеді. Қытайда 1620 ж. бастап шаруалар көтерілісі бірі­нен соң бірі болып жатты. Оған кенші, қала тұрғындары мен тіпті билеу­ші таптардың өкіл­дері де қатысады. Елде болып жатқан мұндай толқулар 1644 ж. Минь империясының астана­сы Пекинді басып алған Ли Цзы-чэнның басшылығымен шаруалар соғысына айналады. Бұл көтерілісті қытай феодалдары тек маньчжурлардың көмегімен ғана жүзеге асырады. Осы жағ­дайды пайдаланып, маньчжуралар мемлекетті басып алады. 30 ж. Жапонияда да осындай ірі шаруалар көтерілістерінің ошақтары пайда болады. ХYІ ғ. пайда болған Нгуэн мен Чиней мем­ле­кеттері арасында 1627 жылдан бері шамамен жарты ғасыр бойы болған билік үшін со­ғыс пен феодалдардың талас-тартыстарынан Вьетнам да әлсірей бастайды. ХYІ ғ. алғашқы жартысында моңғол далаларында да тайпалар арасында үздіксіз қарулы қақтығыстар болып жатады.

Қытай мен Жапонияда орын алған шаруалар көтерілісінің болуына діни идеялар өз әсе­рін тигізеді (буддизмге жақын Лотос сектасының гайной ілімі мен елдің мәдени өмірінде маңызды орынға ие болған христиан ілімі). Қиыр Шығыс мемлекеттерінде түрлі діни және этикалық жүйелердің ұзақ уақыт өмір сүруі алдыңғы қатарлы ойшылдарға тән идеялардың белгілі бір дәстүрлі ағымға айналуына әкеліп соқты. Мемлекеттік құрылым немесе адамның қоғамдық өмірге қатысуы жайлы оқуды дамытушылар ерте конфуций ілімінен (Хуан Цзун-си, Ту Янь-у, Тан Чжэнь, жапон ұлы ойшылы Ито Дзин-сай мен оның ізбасарлары, Корея­дағы «Тәжірибелік ілім» мектебінің ірі өкілі Лю Хенвон) тірек іздейді. Қиыр Шығыс мәдениетінің тарихында даосизм ілімімен тұтасып кететін буддистік идеялардың мағынасы ұлғая бастайды.

Қытай және жапон драмасында (Тан Сянь-цзу, Кун Шан-жэнь, Тикамацу), қытай немесе корей романында (Ли Ли-вэн, Ким Манджун), қытай немесе жапон повесте­рінде (Фэн, Мэн-лун, Ихара Сайкаку) өз жолында барлық кедергілерге төтеп бере алатын оттай лаулаған сезімдер мен адамзаттың қалаулары тек осы дүние­лік тілектер ғана, ал өмір мен күнделікті күйбең тіршіліктен бас тарту ақиқат деген оймен аяқталады. Табиғат аясына терең сүңгіп, әлемді кедергісіз тану мүмкіндіктерімен байланысты буддизм мен даоссизм дүниетанымы ХYІІ ғ. қытай, корей, вьетнам және жапон ақындардың шығармаларынан айқын көрінеді. Мұндай көңіл-күйлер осы елдің поэзиясында жаңа бастамалар алып келмегенімен, сол кезде­гі қайғылы оқиғалар мен ақындардың бұл дүниеден бас тартуларына (Қытайда бұл құбылыс маньчжур басқыншыларына көрсетілген қарсылық түрінде) байланысты күшейе түседі.

Цзэн идеяларының (буддизм) негізінде пайда болған жапон поэзиясы атақты лирик Басёның шығармашылығы арқылы ХYІІ ғ. гүлдене түседі. Егер Қытай, Корея, Вьетнам, Жапония сияқты елдерде буддизм поэзияның дамуына айтарлықтай әсер етсе, Моңғолияда буддизмнің негізгі парыздары мазмұндала­тын филосо­фиялық өлеңдер пайда болады.

Осы кезеңде бүкіл елге ортақ идеялық оқулармен қатар ежелгі ұлттық синтоизм діні де өмір сүрген Жапониядағы идеологиялық жағдай өте күрделі болады. ХYІІ ғ. «Қытай ғылым мектебіне» қарсы «Вагагу» («Жапон ғылым мектебі») деп аталатын бұл ілім жаңа конфуций­шіллдікке қарсы оппозицияның тірегіне айналады.

ХYІ ғ. екінші жартысынан бастап Шығыс пен Орталық Азияға қарай португал, кейін испан, италия, голланд мен поляк мисс­сио­нерлері ағыла бастайды: алдымен. Қиыр Шығыс елдерінің алдыңғы қатарлы ойшылдары келе салысымен жаңа елдің халқы, тілі мен дінін зерттей бастаған жат жерліктерге үлкен қызығушылықпен қарайды. Миссионерлер жергі­лікті идеологиялық ағымдарды қысқа уақытта жан-жақты меңгеріп, өзде­рі­нің басты қарсы­ластары буддизм мен даосизм ілімдеріне қарсы күрестерін бастайды. Олардың конфуций­шілдікке деген қатынасы өте күрделі болған.

Иезуиттер өздерінің жағына шығыс мемлекеттерінің билеуші­лерін тарту үшін қолдан­балы ғылымдарды, әсіресе, математика, астрономия, баллистика мен картографияны дәріп­теген. Басқа мәдени әлемнің өкілдерімен, олардың ғылымдары, ерекше затта­рымен (мысалы, кө­зіл­дірік, дүрбі және т.б.), әсіресе Еуропадан әкелінетін отты қаруымен танысу Қиыр Шығыс ғалымдарының тәжірибелік білімдерге деген қызығушылығын арттырады. Бұл қызы­ғушылық тауарлық өндіріс дамыған феодалдық қоғамның ішкі қажеттіліктерінен туын­дайды. Еуропалық ғылыми шығармалардың алғашқы аудармаларының пайда болуы осы үдеріске үлкен серпін береді. Алайда миссионерлер өздерімен бірге ХYІІ ғ. алдыңғы қатарлы ғылым­дарды емес, Птолемейдің іліміне негізделген ортағасырлық ғарыштық кеңістік туралы түсі­нік­терді ғана алып келген болатын. Сонымен қатар Қиыр Шығыс елдеріне жаңа идеялар да келеді (мысалы, Қытайға жеткен Коперник жасаған ғаламшардың қозғалысы туралы есеп­теулер), 1626 ж. неміс миссионері Адом Шалле 1609 ж. ойлап табылған телескоп туралы қытай тілінде жан-жақты сипаттама береді.

ХYІІ ғ. Еуропадағы математикаға деген қызығушылық Қиыр Шығыс елдеріне дейін же­те­ді. Христиан дінін қабылдаған қытай ғалымы Сюй Гуан-ци италия миссионері Маттео Риччи­мен бірлесе отырып Евклид геометриясын аударып, батыстық күнтіз­бесін зерттеп, мате­матикаға қызығушылық танытады.

ХYІІ ғ. жапон математика мектебінің негізін қалаушы Сэки Такакадзу Ньютон мен Лейб­ництің ойларына жақын келетін «Айна­лым заңдылықтары» еңбегін жазады. Мате­матика, механика мен астрономияға деген қызығушылық «Тәжрибелік білім» мекте­бінің негізін салушы Ли Сугван сияқты корей жазушыларынан да байқалады. Мұндай жағдайлар Вьетнамда да кездеседі.

Жалпы, батыстық миссионерлерге деген Шығыс және Оңтүстік Шығыс Азия елде­ріндегі ғалымдар тарапынан болған қызығушы­лық сенім мәселе­леріне емес, қолданбалы білім­дерге бағытталады. Оларды ХYІІ ғ. еңбектері қытай тіліне аударылған Аристотельдің логикасы мен Ф. Аквинскийдің фило­со­­фия­лық танымы да қызық­тырған. Қиыр Шығыс ой­шыл­дарының еуропалық мәдениетке деген қызығушылығын көріп, миссионерлер өздерімен бірге түрлі кітап­тар алып келеді. Француз Николя Триго өзімен бірге Қытайға жеті мың томдық кітапхананы әкелген болатын. Қытай арқылы осы әдебиетпен Шығыс Азияның басқа да халықтары таныс болады. Корей ғалымы Ли Сугван ХYІІ ғ. басында Қытайда болып, он­да­ғы еуропалық авторлардың қытай тіліне аударылған еңбектерін өзімен бірге алып кетеді. Кейбір аудармалар Қытай арқылы Жапония мен Вьетнамға жетеді.

Христиандық ойлар мен еуропалық ғылымдардың әсерінен шығыс және оңтүстік-шығыс Азия елдеріндегі алдыңғы қатарлы ойшылдардың дүниетаны­мында өзгерістер пайда болады. Осы мәдени қарым-қатынастың нәтижесінде қытайлықтар алғаш рет философия туралы біле бастайды. ХYІІ ғ. Фан И-чжи «тунцзи» терминін философияны білдіру үшін енгізеді. 1605 ж. италиялық миссионер Маттео Риччимен ұсынылған қытайлық жазудың ла­тын­далу жоба­сымен танысу қытайлық ғалымды Қытайда латын әліпбиінің кеңінен қолда­нылуы жайлы ойға алып келеді. Латындық графика негізінде құрылған қазіргі вьетнам әліп­биі де ХYІІ ғ. құрастырылған.

Еуропалық ғылыми еңбектердің Кореяға енуі маңызды нәтижелерге жеткі­зеді. Ой-өрісі­нің кенеттен кеңеюі ғалымдарда Қытайды әлем орталығы ретінде және неоконфуций­шіл­дік оқудың қуаттылығы жайлы күдіктер туғызады.

Христиан миссионерлері конфуций ілімінен өз діндеріне ұқсас тұстарын іздейді. Олар ежелгіқытай философтары енгізген «тянь» («аспан») ұғымы құдай деген сөздің эквиваленті, ал «жэнь» («адам­дарға деген махаббат») христиан дініндегі құдайдың рахымына сәйкес келе­тінін дәлелдап бақты. Осылайша, католицизм мен конфу­ций ілімінің синтезі пайда болады. Осындай синтездің кең етек алғаны соншалық, ХYІІІ ғ. папа ХІ Клемент мұндай жақын­дастыққа тыйым салады. Папаның бұл шешімге келуіне философ­тар мен ғалымдардың наза­рын аударған конфуций ілімінің Батыс Еуропада, әсіресе Францияда кең тарауы да әсер ете­ді. Дәл осы уақытта маньчжур сарайы да христиан дінін еретикалық ілім деп жариялайды. ХYІІ ғ. христиан дінінің Жапонияда кең тара­луы мен иезуиттердің князьдардың арасындағы ішкі талас-тартыстар мен шаруалар көтерілісіне қатысуына байланысты 1611 және 1637 жы­лы бұл дінге қатаң тыйым салынады. Жапонияда христиан діні­нің күшейе түсуінен кейін еуропалық кітаптар мен батыс тілінен ауда­рыл­ған қытай тіліндегі кітаптарды Жапонияға енгізуге тыйым салынады.

ХYІІ ғ. Шығыс және Оңтүстік-Шығыс Азияда кең тараған христиан миссио­нерлерінің қызметін бірдей бағалау мүмкін емес. Олар өз мүдделерін ойлап, Шығыс мемлекеттерінің отарлануына жағдай туғыза отырып, сонымен қатар қиыршығыстық және батысеуропалық өркениеттердің мәдени және ғылыми байланыста­рының кеңеюіне үлкен үлес қосады және өз кезегінде батыс және шығыс елдеріндегі қоғамдық ойлардың дамуына әсер етеді. Бұл үдеріс өте күрделі және қайшылықты болған. Ортағасырлық ойлармен тығыз байланысты христиан діні шығыс ойшылдарының ой-өрісін кеңейтіп, алдыңғы қатарлы ойшылдардың өз қоғамын­да орын алған ортағасырлық дәстүрлері мен діни-этикалық ілімдерге қарсы күресіне қолдау көрсетеді. Миссионерлердің арқа­сын­да Еуропада танылған конфуций ілімін көбіне Франция, Германия мен Ресейдің ағартушылары қолданады.

ХYІІ ғ. Қиыр Шығыс елдерінің дәстүрлі әдебиетінің дамуында еуропалық әдеби тәжірибенің әсері болмаған. Миссионерлер өздері­мен бірге қазіргі батыстық шығармаларды не иезуиттік драманы да әкелмеген. Олар діни және ғылыми әдебиеттен басқа қытай тіліне сол уақытта үлкен сұранысқа ие бола қоймаған Эзоп мысалдарын аударған болатын.

Жапониядағы жағдай мүлдем басқа болады. Онда XYI ғ. аяғы мен XYII ғ. басында христиандық миссионерлер өз қызметінде Батыстың әдеби ескерткіш­теріне де үгіт-насихат жүргізеді. 1592 ж. Цицеронның сөздері аударылса, 1600 ж. Вергилийдің өлеңдері аударыла­ды. Сол жылдары Жапонияға келген еуропа­лық­тар фео­дал­дық эпостың классикалық ескерт­кіштерімен таныса бастай­ды. 1592 ж. арнайы миссионерлер үшін латындық транскрипцияда «Тайрдың үйі жайлы баяндау» (XIII) атты әскери эпопея басып шығарылады. Бұл басылым­ның негізгі мақсаты жапондықтарға латын тілін үйрету болады. 1590 ж. Жапонияға алғашқы еуропалық станоктың енуі осындай кітаптардың пайда болуына әсер етеді. XYII ғ. басында жапондық христиандардың қауымдастығы миссио­нерлер үшін «Ұлы әлем туралы жазбалар» (XIY) атты эпопеяның үзіндісін басып шығарады. Осылайша, Қиыр Шығыста алғашқы әдеби байла­ныстар жүзеге асырылады. Ол өз кезегінде христиан діні кең тараған Жапония­ның жер­лерінде пайда болып, жергілікті билеушілер мен мәдени қайраткер­лердің қызығушы­лық­та­рын туғызады.

ХYІІ ғ. Шығыс Азия елдері мен Вьетнамда әдебиет «жоғарғы» және «төменгі» деп бөлінеді. «Жоғарғы» әдебиетке поэзия мен ежелгі қытай лекси­касы мен грамматикасының нормаларына негізделген Кытай, Корей, Вьетнам, Жапонияға ортақ әдеби тілде жазылған прозадан тұрады. Баяндалмайтын (сюжеті жоқ) прозаға өмірбаяндар, қолжазбалар, прозадағы бөлек поэмалар, мадақтаулар, хаттар мен тарихи шығармалар жатады. Бұл әдебиеттің кең саласы Қытайда YІІІ-ІХ ғ. түпкілікті қалыптасып, Қиыр Шығыстың басқа мемлекеттеріне тарайды. Бұл жанрлар әдебиеттен тыс функция­лар­ды атқарып, конфуций ілімімен тығыз байланысты болады. Қытай, Корея мен Вьетнамда ресми қабылданған «жоғары» әдебиеттің қоры осы функционалды жанрлар мен поэзия арқылы азая бастай­ды. Жапонияда жағдай одан да күрделі болады, онда ұлттық тілдегі әдебиет дәстүрі мен баяндау прозасының ерте дамуына байла­ныс­ты, оның кейбір жанрлары «жоғары» әдебиетке жатқызылады. Оған классикалық повесть - моногатари, батырлық эпопеялар мен жапондық поэтикалық жанрлар жатқызылады.

«Төменгі» әдебиет Қиыр Шығыста ХYІІ ғ. дейін пайда болып, осы уақыт­қа дейін дамығаны соншалықты, ол «жоғары» әдебиет­пен бәсекелесе бастайды. Ол жайлы сол уақыт­тағы қытай жазушы­ларының сөздері дәлел бола алады. Ондағы қалалық повестер мен драма­лық шығармалар «қасиетті» мәтіндерден кем бағаланбауы керек. ХYІІ ғ. Қытай мен Жапония сияқты дамыған аймақ­тарда «жоғары» және «төменгі» әдебиеттер арасындағы теңдік сезіледі. Ортаға­сыр­лық әдебиеттің дәстүрлі жанрлары ұзақ өмір сүріп, оларды ойшылдар мен ақындар пайдаланғанымен, қалалық қоғам­дық ортамен байланысты жаңа жанрлар да қалып­тасады.

Қытайды маньчжурлардың басып алуымен байланысты рефео­да­ли­зация, маньчжур әс­кер­лері арқылы қалалардың қирауы қала­лық мәдениеттің дамуына үлкен кедергілер келтіреді. ХYІІІ ғ. Жапонияда токугавалық монархияның күшеюі «төменгі» мәдениет­тің дамуын тежейді. Вьетнамда ХYІІ ғ. ортасынан бастап ұлттық тілде жазылған демократиялық бағыттағы әдебиеттерге тыйым салына бастайды. Қытай, кейін Корея мен Жапонияда қалалық мәдениеттің дамуы осы елдердегі әдебиеттің демок­ра­тия­лық бағытта болуына негіз болады. Повестердің бас кейіпкерлері ретінде қалалық төменгі тап өкілдері, кішігірім сауда­герлер, гейшалар мен ұрылар болады. Әдебиетте эстетикалық бастама үлкен маңызды­лыққа ие болады. ХYІІ ғ. әдебиетте сипаттылық пен сюжеттілік одан тыс салаларға поэзия (Корея мен Вьетнамда) немесе «жоғары» стильдегі прозаға (Қытайда) да ене бастайды. Әдебиет жүйесінде орын алған өзгерістер ішкі аймақтық әдеби байланыстарға да өз әсерін тигізеді. Бастапқы кезде бұл құбылыс аударуды қажет етпейтін барлық аймаққа ортақ әдеби тілде жазыл­ған «жоғары» әдебиетте ғана көрініс табады. Баяндау әдебиетінің дамуына байла­нысты Корея мен Жапонияда ХІY-ХYІ ғ. қытай эпопеяларына деген қызығушылық артады. Жаңа оқырмандар санының көбеюі бұрын-соңды сезіле қоймаған шығармашылық аударма­лар­дың қажеттілігіне әкеліп соқтырады. ХYІІ ғ. Ло Гуань-чжунның «Үш патшалық» атты эпопеясының корей, жапон және маньчжур тіліндегі аудармалары пайда болып, Кореяда «Батысқа саяхат» атты шығарма аударылады. Осы уақытта Жапонияда қытай тарихи эпопея­лары мен новеллаларға деген қызығушылық арта түседі.

Жоғарыда аталған факторлар Шығыс пен Оңтүстік Шығыс Азия елдерінің арасындағы мәдени байланыстардың күрделенуі мен осы байланыстар арқылы жаңа шығармашылық құндылықта­ры­ның енуіне куә болады.

ХYІІ ғ. Шығыс Азия елдеріндегі әдеби өмір маньчжурлардың саяси арена­ға шығуымен күрделене түседі. Олар ХYІ ғ. аяғында өз тілдерінде жаза бастап, ХYІІ ғ. төл әдебиетін жасап шығаруға ты­ры­сады. Оның қалыптасуы алғашында моңғол жазбасы арқылы жүзеге асы­рыл­са, өзіндік жеке мемлекетке деген ұмтылыстары маньчжурлардың конфуций іліміне деген зейінін арттырады. Конфуций қағидалары туралы кітаптардың аудармалары эпопея мен роман­дардың нәтижесінде пайда бола бастайды. Маньчжур­лардың арасында ламаизм­нің таралуы маньчжур-моңғол-тибеттік мәдени байланыстар­дың орны­ғуына әкеліп соқтырады. Пекиндегі маньчжурлардың барысында тибеттік әдеби мектеп қалыптасып, оны жақсы сти­лист, шығыс тілдерін терең меңгерген удзумдық моңғол Гомбоджав басқарған болатын. Мань­ч­журлардың астанасы моңғол кітаптарының басылып шығу орталықтарына айналады. Оның нәтиже­сінде түпнұсқа щығармашылығы емес, аудармашы­лық қызмет гүлдене түседі. Қытайды басып алған маньчжурлардың мәдени деңгейі мен қытайлар­дың ғасырлар бойы қалыптасқан дәс­түр­лерінің арасында үлкен айырмашылық бол­ған­дықтан, билеуші­лер қытай­лардың мәдени әсеріне ұшырайды. Олар қытай­лардан тіл, мазмұндау әдебі, стильдер мен жанрларды меңгереді. Маньчжур жазушылары мен ақындарының өнері қытай әдебиетінің ортақ арна­сына құйы­лады. 1655 ж. дүниеге келген Налань Син-дэ сияқты маньчжур ақыны­ның цы жанрындағы өлеңдерінен маньчжурларға тән ерекшеліктер байқалмайды.

Қарастырылып жатқан кезеңде орта азиялық мәдени аймаққа тек екі әде­биет­ті ғана жатқызуға болады: діни рухани мәдениеттің бірлігімен сипаттала­тын моңғол мен тибеттік әдебиет. Бұл бірлік тек ХYІІ ғ. ламаизмнің буддизмнің ерекше формасы ретінде тибет-моңғол әлемінде кең таралған кезде күшейе түседі. Моңғол тарих­шы­сы Ш. Бираның анықта­ма­сы бойынша екі мәдениеттің бірлігі моңғолдар өмірінің барлық салаларында жетекші рөл­ге ие бола бастай­ды. Әдеби тибеттік тіл бір мезгілде діни және ғылыми әдебиеттің тілі ре­тінде Орталық Азияда кең тарала бастайды. Моңғол әдебиеті сол уақытта кейінгі ортаға­сыр­лық әдебиеттер сияқты моңғол және тибеттік тілдерде дамиды. Пекин­де маньчжур сарайы аса құрметпен қабылдаған Y Далай Ламаның шәкір­ті ірі моңғол ғалымы Зая Пандита Халхас­ский (Лубсан Принлэй) тибет және моңғол тілдерінде тарихи және тұрмыстық шығармалар жазады. Жалпы сол дәуірдегі моңғол жазушылары мен ғалымдары тибет және моңғол әле­мі­не ұзақ саяхаттар жасаған. Мысалға, ойрат жазуын ойлап тапқан тибет және санскрит тілде­рінің аудармашысы Зая Пандита (Намхай Джамц) Тибет пен Жоңғарияға бірнеше рет барады.

ХYІІ ғ. Орталық Азияда аударма және баспа ісі дами түседі. Дәл осы кезде 1629 ж. Пекинде 108 томдық буддистік мәтіндердің үлкен жинағы – моңғол Ганджуры жарыққа шы­ға­ды. Зая Пандита­ның тибет тілінен моңғол және ойрат тілдеріне аударылған 177 шығармасы (60-тан аса еңбегі сақталған) сол кездегі аударма ісінің дамуын көрсетеді. Буддизм әдебие­тінің аудармаларында діни ескерткіштермен қатар көркем шығармалар да болған. Зая Панди­та YІІ ғ. атақты Үндістан ақынының философиялық поэмасын аудар­ған. Орталық Азияда ламаизмнің кең тарауы үнді-тибет-моңғол әдеби байланыстарының орнауына әсер етеді. ХYІІ ғ. жазба әдебиетімен қатар эпостар да халықтар арасында кең тарайды. Мысалы, моң­ғол көшпелілерінің арасында үлкен сұранысқа ие болған тибеттік Кэсаре дастаны моңғол ұлттық эпопеясына айналады.

Жалпы, ХYІІ ғ. Үндістанмен байланысты орта азиялық әдебиет ХІХ ғ. дейін шығыс азиялық аймақтағы мәдени байланыстардың жүйесіне енгізген.