Тақырып таңдау немесе тақырып талдау

Тақырып таңдау немесе тақырып талдау
1. Қазіргі күн үшін өзектілігі қандай?
2. Әлеуметтік мәні бар ма?
3. Саяси­қоғамдық тәжірибемен байланысы қандай?
4. Қатысушыларды қызықтыра ма?
5. Осы тақырып бойынша шешеннің өзі не біледі?
6. Қай ғылым, қоғам саласына қатысты?
7. Негізгі мәліметтерді қандай тірек сөздерінен алуға болады?
8. Қандай зерттеулер жүргізуге болады?
9. Кімдерден кеңес алған дұрыс?
Қандай сұрақтарға (мәселелерге) жауап іздеу керек?
1. Қандай мәселелер аудиторияны қызықтырады?
2. Белсенді пікір алысу үшін нендей мәселелерді көтеру керек?
3. Шешеннің сөзді неден бастағаны дұрыс:
а) аудиторияға таныс мәліметтерден;
ә) жаңа, тың ғылыми мәліметтерден;
б) риторикалық сұрақтан;
в) өз ойын бірден айтып, дәлелдеуге көшу;
г) аудиториямен әңгімелесуден т.б.

218
4. Ұстанымын қалай дәлелдеген дұрыс?
5. Аудиториямен қалай байланыс жасаған жөн?
6. Негізгі бөлімде қандай мәселелерге назар аудару керек? 
7. Қорытындыны қалай жасаған дұрыс болады: 
а) басты ойларды тағы да бір қайталау;
ә) аудиториямен бірлесе түйіндеу;
б) аудиторияның өзіне қорытынды жасату.
Шешенге қажет білім негіздері туралы алдыңғы тақырыптарда 
айтып өттік. Ал біліктілік күнделікті дайындықпен ғана жүзеге 
асады. Дайындық әр тақырыпты алдын ала електен өткізу, тың­
ғылықты әзірлену, қайталау, пысықтау кезеңдерінен тұрады.
174-жаттығу.
«... Бүгінгі шыққан ауылыңызды «Ерекең» ауылы дейді. Содан 
ары қарай өзеннің бойы – жалпағынан ел. Бір атаның баласы жүз 
елу­екі жүз үйлер бар. Қыс қыстаулары басқа болғанмен жаз көбіне 
бірігіп отырады. Мынау алдымызда көрінген – «Қамысақты» дей­
тін көліміз. Осының маңайы – жыбырлаған шұқырынды томар. 
Августан бастап осының басы елмен толады. Әр томарға төрт­
бес үйден қонып, бөлек­бөлек отырғандары. Ой, дариға­ай, талай 
қызықтар өтті ғой.
Бала күнімізде анау көрінген төбенің басында талай асық ойнап 
едік... ол да бір дәурен.. иә... бұл елдің күзге қарай қонатын жері, 
жазғытұрғы барып августқа дейін отыратын жайлауымыз, бұл көл 
де Шұғаның белгісі атанды, бұрын «Тарғыл өгіз сойған» деуші 
едік. Үлкен көл, маңайы толған шорқынды су... ол уақытта жердің 
берекесі қандай. Өзіміздің ел қаншама.. оның үстіне ту Сырдан 
келіп жаппастар да қонады... кейінгі кезде ғана жаппас келуін 
қойды ғой. Біздің Беркімбай дейтін жақын ағаларымыз болады. 
Бұрын бай еді, болыстыққа таласамын деумен­ақ малын құртып 
алды. Осы күні кедей. Сол Беркімбайдың әкесінің нағашысы – 
жаппас Есімбек дейтін болды. Өзі бай еді, жаппастың алды деуге 
боларлық. Беркімбайға арқа сүйеп, Есімбек сол «Өгіз сойғанның» 
ең шұрайлы жеріне қонушы еді. Өзі де жомарт, қонақпаз еді. Елге 
жағымды болып тұрды. Мал мен басы бірдей, тілегін берген бір 

219
адам: ортан қолдай төрт ұлы болды – шетінен қасқыр. Сол төрт 
ұлдың ортасында бұлаңдап өскен Шұға дейтін қызы болды. Шұға 
десе Шұға, Шұға өй, шіркіннің өзі де келбетті еді­ақ... ақ құба, 
талдырмаш, көзі қап­қара, осы, үріп ауызға салғандай еді. Ажары 
қандай болса ақылы да сондай. Жеңілдік дегеннің не екенін біл­
ген бала емес. Сөйлеген сөзі, жүрген жүрісі қандай, бір түрлі паң 
еді­ау, шіркін... Бұл күнде ондай қыз қайда... Осы күнгілердің бір 
тапқаны қызды оқыту керек дейді. Сол Шұғалар хатты зорға та­
нушы еді. Сонда да осы күнгінің оқыған он қызына бергісіз еді. 
Айнала айтқанда құдай сана берсін десейші... 
(Б. Майлин)
Сұрақтар мен тапсырмалар:
1. Мәтіннен әңгімелеуге тән ерекшеліктерді көрсетіңіздер?
2. «Дариға», «дәурен», «шіркін», «иә» деген сөздердің әңгімелеу стилін­
дегі мәні қандай?
3. Әңгімелеушінің қыз баланың көркі, мінезі, талғамы туралы ойына 
келісесіздер ме?
4.  «Қыз  көркі  –  сыпайы  мінезі»  тақырыпта  пікіралмасуға  тезис 
әзірлеңіздер.
175-жаттығу. «Қоғам және қажет маман» тақырыбына ойталқы өткізудің 
жоспарын жасаңдар.
1. Дайындықты неден бастаған жөн?
2. Қандай ғылыми, ғылыми­көпшілік әдебиеттерді оқу керек?
3. Бұқаралық­ақпарат құралдарынан қандай материалдар алуға 
болады?
4. Кімдерден кеңес сұраған дұрыс?
5. Сауалнама жүргізу қажет пе?
6. Қандай тезистер дайындар едіңіздер?
7. Жоспар, дәлелдеме үшін қандай материалдарды пысықтау 
қажет?
8. Қарсылас қандай сұрақтар беруі мүмкін? Бірнеше нұсқасын 
әзірлеңіздер. Оған өз жауаптарыңызды дайындаңыздар.
9. Қорытынды түйін қандай болу керек?
10. Өз дайындықтарыңызға баға беріңіздер.

220
Пайдаланған әдебиеттер:
1. Бейсенбаева З., Уәлиев Н., т.б. Тіл мәдениеті: Оқу құралы. – 
Алматы: Print­S, 2005. – 112 б.
2. Байтұрсынов А. Әдебиет танытқыш. – Алматы, 1991.
3. Сыздық Р. – Тілдік норма және оның қалыптануы. – Аста­
на, 2001.
4. Балақаев М. – Қазақ тілінің мәдениеті. – Алматы, 1971.
5. Қазақ тілі. Энциклопедия. – Алматы, 1999.
6. Қазақ әдебиеті. Энциклопедия. – Алматы, 1999.
7. Уәлиев Н. Сөз мәдениеті. – Алматы, 1991.
8. Балақаев М., Томанов М., Жанпейісов Е., Манасбаев Б. Қазақ 
тілінің стилистикасы. – Алматы: Мектеп, 1974, 1996.
9. Балақаев М., Серғалиев М. Қазақ тілінің мәдениеті. – Алма­
ты: Мектеп, 1995.
10. Болғанбаев Ә. Қазақ тіліндегі синонимдер. – Алматы: 
Ғылым, 1970.
11. Исаев С. Қазақ әдеби тілінің тарихы. – Алматы: Мектеп, 
1989, 1996.
12. Қожахметова Х. Фразеологизмдердің көркем әдебиетте 
қолданылуы. – Алматы: Мектеп, 1972.
13. Қоңыров Т. Қазақ теңеулері. – Алматы: Мектеп, 1978.
14. Мұсабекова Ф. Қазақ тілінің практикалық стилистикасы. – 
Алматы: Мектеп, 1982.
15. Мүсірепов Ғ. Әдебиет тілі жайында // Суреткер парызы. – 
Алматы: Жазушы, 1970. 440­445­беттер.
16. Нұрмұқанов Х. Сөз және шеберлік. – Алматы: Ғылым, 
1987.
17. Серғалиев М. Синтаксис және стилистика. – Алматы: Қазақ 
университеті, 1997.
18. Серғалиев М. Мұхтар Әуезов және көркем шығарма тілі. – 
Алматы: Қазақ университеті, 1998.
19. Сыздықова Р. Абай шығармаларының тілі /Лексикасы мен 
грамматикасы/. – Алматы: Ғылым, 1968.
20. Тіл мәдениеті және баспасөз // Баспасөз тілінің мәдениеті 
жөніндегі ғылыми­практикалық конференцияның материалдары/. 
– Алматы: Ғылым, 1972.

221
21. Шалабай Б. Қазақ көркем прозасының тілін зерттеудің не­
гіздері. – Алматы: Агроуниверситет баспасы, 1997.
22.  Алдашева  А.,  Уәлиев  Н.  Қазақ  орфографиясындағы 
қиындықтар. – Алматы, 1988. – 110 б.
23. Серғалиев М. Қазақ тілінің орфоэпиялық сөздігі. – Алматы, 1995. 
24. Сыздықова Р. Қазақ тілінің анықтағышы. – Астана, 2000.
25. Сыздықова Р. Сөз сазы (сөзді дұрыс айту нормалары). – Ал­
маты, 1983.
26. Томанов М. Тіл тарихы туралы зерттеулер. – Алматы, 
2002. 
27. Мәшһүр­Жүсіп Көпейұлы Шығармалары 6­том ­ Павло­
дар, 2005 
28.Сейфуллин С. Қазақ әдебиеті Шығармалары 6­том, Алма­
ты, ҚМКӘБ, 1964 
29. Ел аузынан (Құрастырған Б.Адамбаев)  – Алматы, 1989 
30. Қазақтың тәлімдік ой­пікір антологиясы  – Алматы, 1994
31. Билер сөзі (Құрастырған Т.Кәкішов)  ­   Алматы. Қазақ уни­
верситеті, 1992 
32. Негимов С. Шешендік өнер – Алматы, 1997
33. Бөлтірік шешен (Құрастырған Ж. Дәдебаев) – Алматы, 
1994
34. Адамбаев Б. Қазақтың шешендік өнері – Алматы, 1994
35. Қосымова Г. Қазақ шешендік өнерінің негіздері – Алма­
ты, 2003
36. Введенская Л.А., Павлова Л.Г. Деловая риторика. Учебное 
пособие для вузов. 2­ое издание. Ростов н/Д, 2002.
37. Дональдсон М.К., Дональдсон М. Умение вести перегово­
ры / Пер. С англ. Киев,1998. 
38. Колтунова М.В. Язык и деловое общение. Нормы, ритори­
ка, этикет. Учебное пособие для вузов. М., 2002.
39. Кузин Ф.А. Культура делового общения: Практическое по­
собие. 5­ое изд., перераб. доп. М., 2000.
40. Психология и этика делового общения: Учебник для вузов / 
под. Ред. В.М. Лавриненко. 2­ое изд., перераб. и доп. М., 1997.
41. Холодова Т.И., Лебедева М.М. Протокол и этикет для де­
ловых людей. М., 1994.

222
МАЗМҰНЫ
Кіріспе .............................................................................................. 3
І бөлім. Қазақ тілі – ұлт тілі тілі .................................................. 6
Тіл мәдениеті және ұлттық мұрат ............................................. 6
Ұлт тілі тарихының деректері ................................................. 13
Тілдің қоғамдық­әлеуметтік қызметтері ................................. 21
Қоғамдық қатынастағы ұлттық тілдің мәні ............................ 29
Әлеуметтік тұрмыстық қатынас тілі ....................................... 34
Қайталау ..................................................................................... 44
ІІ бөлім. Сөз мәдениеті ................................................................ 52
Ауызекі сөйлеу тілі ................................................................... 52
Жұрт алдында сөйлеу  .............................................................. 58
Сөз қолдану мәдениеті ............................................................. 63
Сөз дәлдігі .................................................................................. 73
Сөз дәлдігі және тұрақты  тіркестер ....................................... 75
Сөйлеудегі сөз бен мағына бірлігі ........................................... 80
Сөйлеудегі қосымша құралдар ................................................ 87
Ойдың түсініктілігі ................................................................... 90
Сөз әсерлілігі ............................................................................. 95
Сөз байлығы ............................................................................ 102
Сөз байытудағы қосымшалар орны ....................................... 109
Сөз әдебі ....................................................................................112
Тіл тазалығы .............................................................................118
Қайталау ................................................................................... 122
ІІІ бөлім. Іскерлік қарым-қатынас тілі ................................. 127
Іскерлік қарым­қатынастағы ауызша сөйлеу тілі ................. 128
Іскерлік қарым­қатынастағы жазба тіл үлгілері  .................. 131
Жеке адамға қатысты іс­қағаздар .......................................... 134
IV бөлім. Шешендік өнер .......................................................... 141 
Шешендік өнер тарихы ............................................................ 141
Шешендік сөз түрлері ............................................................. 145

223
Шешен. Шешенге қойылатын талаптар ................................ 153
Шешендік сөздегі әдеби­эстетикалық ғибрат ...................... 162
V бөлім. Ұлттық шешендік өнер ............................................. 168
Қазақ ұлттық шешендік өнер ерекшеліктері ....................... 168
Би, шешен. 
Қазақ қоғамдағы белгілі шешендер мен билер .................... 174
Мақал­мәтел. Нақыл сөздер ................................................... 180
Шешендік толғау. Терме ......................................................... 191
VI бөлім.  Пікірталас мәдениеті .............................................. 196
Пікірталасқа дайындық. Пікірталасты жоспарлау ............... 200
Пікіралмасу және  оның ерекшеліктері ................................ 206
Ойталқы ................................................................................... 209
Пікірсайыс ................................................................................211
Жарнама ................................................................................... 213
Айтыс ....................................................................................... 215
Пікірталасқа қажет білім мен білік негіздері ....................... 216

Қапасова Б. Қ.
ТІЛ МӘДЕНИЕТІ. ШЕШЕНДІК ӨНЕР
Оқулық
Басуға 22.08.14 қол қойылды. Пішіні 60х90
1/16
. 
Қағазы офсеттік. Қаріп түрі «Times New Roman». Баспа табағы 14. 
Таралымы: Мемлекеттік тапсырыс бойынша – 1700 дана 
Тапсырыс № 857.