ОҚулық Атыраулық заманауи жазушылардың қазақ және орыс тілдеріндегі шағын прозалық жинағы

«Аңыздар біздің қиялдарымызда шындыққа айналу үшін құрылады»
Альбер Камю «Сизиф туралы аңыз»

1

Сизиф туралы аңыз көпке белгiлi, сондықтан тек оның фабуласын қысқаша еске саламын…

Сизиф ол кезде қылмыспен бірдей болып келетін, Құдайларға құрметпен қарамағандықтан, тiрi қалғысы келіп, өлім жазасынан қашуға дейін барып, өмiр сүргісі келіп жанталасқандықтан құдайлар оны таудың басына зор тасты мәңгi домалатуға үкім шығарады, ол жерде тасты ұстап қалуға күші жетпей және шарасыздықтан төмен қарай қайта құлдилайтын.
Сөйтіп бәрi қайтадан басталатын. Қорыта айтсақ, Си-

зиф бітпейтін шырғалаң еңбекке мәңгі байланған еді.

Жаhаннамдағы сизифтікіндей еңбек туралы әңгi- мелей отырып, Камюдің пікірі бойынша, Камюдің өзiнің эссесінен басқада жоқ, сондықтан аңыздың жалғасының бұл бөлiгi елестету және қиял үшiн белгiлi бір қызығушылық туғызады.
Камюді сизифтікіндей еңбектi ғажап тұтастай бере алды және қайғылы нұсқасын суреттей отырып нандырды. Оның Сизифі өз жағдайының барлық жайсыздығы мен қайтпастығына қарамай батыр бо- лып саналады. Ол Бейнет пен Қайғыға душар адам болғандықтан бәрін басынан өткере отырып осындай Рухқа ие болады, құдайлар оның талайын мәңгі анықтап бергендіктерін, оны тағдырмен жалғыз қалдырғандықтарын түсініп Көзi ашылады.
Мұндай жағдайды ұғыну оның тағдырына де- ген мұндай тәртiпке Жек көру түріндегі оның қарсылығын туғызады, бұл Сизифтің құдайлардың орнатқан тәртіптеріне биiктен қарауға мүмкіндік береді. Адами қасіреттің таусылмайтын ағынында, қасіреттен басқа ештеңе мүмкiн еместей көрінсе де, оның қуануға қабiлеттi еді.
Мәңгi азап шегуiне душар еткен тағдыры неме- се құдайлардың бұйрығы одан теріс айналып, оны өзiмен өзiн қалдырғанына Сизиф бақытты.
Жаратушы күш жасаған, жаратушы секілдіге ұқсас, тіршілік етуге тәуелсiздiк пен бостандық ала оты- рып, өзінің жасаушысынан бөлектелген, Сизиф те, құдайлардың тәртібіне өзінің тәуелді болуы- нан тәуелсіз болғанына, құдайлардың оған «еріксіз бостандық» ұсынғандарына қуанады.
Камюдің аңызды түсiндiрмесінде Сизифтің бостандығы шын емес, жорамалданған бостандықты көрсететін болып шығады. Бостандық жолында та- лай кезеңдер өтетін болса да, оған деген қажеттiлiктi

«Мифы складываются для того, чтобы их оживляло наше воображение»
Альбер Камю «Миф о Сизифе»

1

Миф о Сизифе известен многим, поэтому лишь вкрат-

це напомню его фабулу…
Сизиф, за непочтительное отношение к богам, равное по тем временам преступлению, неуемную жажду жизни, дошедшую до попыток избежать смерти, был приговорён богами, навечно вкатывать на вершину горы огромный камень, который он не в силах был там удерживать и который неизбежно обрушивался вниз.
И всё начиналось сначала. Таким образом, Сизиф был обречён на труд, представлявший порочный круг.
Рассказов о сизифовом труде в преисподней, по ут- верждению Камю, нет (кроме эссе самого Камю), по- этому эта часть продолжения мифа вызывает опреде- лённый интерес для воображения и фантазии.

Камю удивительно цельно выжал и разыграл траги- ческий вариант сизифова труда. Его Сизиф, при всей абсурдности и фатальности своего положения, - ге- рой. Им его делает Дух, посредством которого он, пройдя через Страдание и Скорбь обречённого че- ловека, приходит к Прозрению того, что боги раз и навсегда определив его участь, оставили его один на один с Судьбой.

Осознание этого факта вызывает в нём отрицание существующего положения в форме Презрения к судьбе, что позволяет Сизифу возвыситься над уста- новленным богами порядком. В бесконечном потоке человеческого страдания, казалось бы, ничего, кроме страдания не допускающего, он способен радоваться.

Сизиф счастлив оттого, что судьба или воля богов, об- рекая его на вечное мучение, отвернулась от него, тем самым, предоставляя его самому себе.
Подобно тому, как творение, созданное демиургом, отчуждается от своего создателя, приобретая незави- симость и свободу существования, так и Сизиф, раду- ется тому, что он уже независим в своей зависимости от воли богов, что лишая его свободы выбора, боги предоставили ему «свободу без выбора».
При такой трактовке мифа у Камю выходит, что сво- бода Сизифа носит характер мнимой, а не действи- тельной свободы. Осознание необходимости не есть ещё свобода, хотя представляет веху на пути к ней.

83 84

ұғыну бұл әлі бостандыққа қол жеткізу деген сөз емес. Бостандық берілмейді, ол сонымен бiрге адамның әрекеттерінің жалаң қорытындыларынан тұрмайды. Адамның нақты әлемге қатты құштарлығын жеңуіне бағытталған, Ерiктiң әсер етуі көмегімен, нақты тәжірибелік әрекеттердің қажеттiлiгі жолынан адам- ды азат ету нәтиже-үдерісi шын бостандық болып шығады.
2
Бұл тұрғыдан алғанда осы аңызды басқа арнада түсiндiруге болады…
Ендеше, Сизифті құдайлар жазалаған. Камю «еш пайдасыз және ешқанай үмітсіз таусылмайтын жұмыстан асқан жаза жоқ» деп сендірген болатын.
Бiрақ адамның тағдырында мүлдем бітпейтін, қажетсіз және үмітіз нәрселер болуы мүмкін бе?
Егер берілген оқиғаның желісінен ой туындатсақ, қойылған сұраққа жалпы алғанда оңды жауап берілмесе –аңызды пайымдауда күтпеген бетбұрыс туындайды.
Мұндай көзқарас іс жүзінде Сизифтің қиындыққа душар болған және жанынан безген субъект емес, керсінше Оптимист екені көрінеді.
Ол күндердің күнінде өзінің аса жалықтыратын және пайдасыз еңбегінен тұратын шырғалаңды үзіп, бәріне әлемде үмiтсiз және амалсыз жағдайлар мен тәртіптер жоқ екенін дәлелдеп береді.
Сизиф көптеген әркеттердің нәтижесінде алған Білімі оған Үміт пен Сенім беру үдерісінің арқасында, бір тастың шексіз қолданыста бола беруі мүмкін емес, өйткені ол өрге өрмелетуден сансыз үйкелiстерге ұшырап, төмен құлдилау кезінде уатылып мiндеттi түрде көлемі кішірейеді, түйіршікке дейін, ең соңында тозаңға айналатыны туралы қорытынды жасар еді.

Сизиф байланып қалғандай болған тас қалай тозаңға айналса, оның мойнынан да құдайлардың қарғысы өзімен-өзі кетіп қалады деп үмiттенедi.

Ол сонымен бірге уатылып қалған тастың орнына құдайлар басқа тасты ауыстырмайды деп үміттенеді, өйткені тек құдайдың емес, тіпті адами сот та бiр қылмыс үшін екi рет жазаламайды. Мұндай үміт тек қана Сизифтің күшіне нір беріп қойған жоқ, со- нымен бірге оның бiр қалыпты еңбегiне әлдебiр шығармашылық шырай берді деп ойлау керек.
Бұл орайда Сизиф тасты таудың басында ұстап қалмағанына қынжылмай, қайта төмен қарай гүр- сілдеп зымырап бара жатқанына қуанды, одан басқа

Свобода не даётся a priori, она в то же время не есть голый итог человеческих действий. Действительная свобода есть вечный процессо-результат высвобож- дения человека из пут необходимости, посредством влияния Воли, реальных практических действий, на- правленных на преодоление жёсткой привязанности человека к объективному миру.

2
В этом отношении данный миф можно интерпретиро-

вать в иной плоскости…
Итак, Сизиф наказан богами. Камю утверждал, что

«нет кары ужаснее, чем нескончаемая работа без вся-

кой пользы и без надежд впереди».
Но разве в человеческой судьбе бывает что-либо абсо-

лютно бесконечное, бесполезное и безнадёжное?

Поставленный вопрос, если, исходя из индуктивных данных опыта, ответить на него, в общем, и отрица- тельно, - вызовет неожиданный поворот в толковании мифа.
С этой точки зрения дело представляется таким об- разом, что Сизиф не обречённый и отчаявшийся субъ- ект, а Оптимист.
Он надеется на то, что когда-нибудь разорвёт пороч- ный круг своего крайне нудного и бесполезного труда и докажет всем, что безнадёжных и безвыходных си- туаций и положений в мире нет.
Надежду и Веру в это ему придаёт Знание, получен- ное в результате многократных действий, в процессе которых Сизиф неизбежно сделал бы вывод о том, что один и тот же камень не может использоваться бес- конечно, ибо он, подвергаясь многочисленным трени- ям от движения вверх, расщеплению и раскалыванию при скатывании вниз, непременно уменьшится в раз- мерах, дойдя до комочка и, в конце концов, до пылин- ки.
Сизиф надеется на то, что как только камень, к кото- рому он как бы привязан, сотрётся в пыль, так сразу с него будет автоматически снято проклятье богов.
Он к тому же надеется и на то, что боги не заменят стёршийся камень новым, ибо не только божий, но даже человеческий суд не наказывает дважды за одно и то же преступление. Надо полагать, что надежда пи- тала не только силы Сизифа, но и придавала его моно- тонному труду некий творческий характер.

В этом плане стоит вообразить, что Сизиф не только не огорчался тому, что не может удержать камень на вершине горы, а скорее радовался грохочущим скач-

85 86

құлағанда қаттырақ бүлінсін деп өзі де итере бастады деп елестетуге тұрады.

Тасты физикалық дене емес, метафизикалық ой деген қисыны бар дерек, нақты емес, бейнелi түрде, мұнда ешқандай да мағынаға ие болмайды.
Сизифтің бүлiктi әрекеті мұндай жағдайда тағдырға қарсы душар болушының торығуы емес, адамның Бостандық алуына үміттенген Сенім болып табылады. Ал Сизифтің өзі сандырақ емес, нағыз Батыр бола ба- стайды. Мұндай Сизиф өзімен Ажалсыздыққа қарсы және ғайыптан өмiр аясына қайта келу мүмкіндігіне адамның мәңгi Нанымын бейнелейді.
Оның Бостандығы айласыздық, мағынасыздық және үмiтсiздiктерге көнбес Рухтың Жеңiс әнұраны болып табылады.
Мен Сизифті душарлықтан құтылып, мейлі уақытша және шапшаң өтіп кететін болса да адамзат әлеміне қайтып келе алатына сенiмді ретінде қалдырамын.

кам его вниз, более того, что он сам его подталкивал, дабы придать его падению более разрушительные по- следствия.
Тот возможный факт, что камень мог быть не физиче- ским телом, а метафизической идеей, не реальным, а символическим, не имеет здесь никакого значения.
В таком случае бунт Сизифа против судьбы питается не отчаянием обречённого, а Верой надеющегося на Освобождение человека. Сам же Сизиф становится не абсурдным, а что ни на есть настоящим Героем. Та- кой Сизиф олицетворяет собой вечную Веру человека в Бессмертие и возможность возврата из небытия в лоно жизни.
Его Освобождение есть Гимн Победы мятежного Духа над безысходностью, бессмысленностью и без- надёжностью.
Я оставляю Сизифа, уверенный в том, что он, про- рвавшись сквозь обречённость, сумел вернуться в че- ловеческий мир, даже если этот возврат был времен- ным и скоротечным.

87 88