Дейтермоциттер немесе жетілмеген саңырауқұлақтар класы –

Дейтермоциттер - конидиялы аппараттарының құрылыстары негізінде белгілі бір жүйеге келтіру үшін және анықтау үшін топтастырылған организмдер жиынтығы. Бұл топқа конидиялы жоғарғы спора құру (қалталар – сумкалар, базидиялар) стадиялары болмайтын саңырауқұлақтар және қалталы саңырауқұлақтар мен базидиялды саңырауқұлақтардың аталмыш стадиялары болуымен қатар конидиальды стадиясы жеке организмдер ретінде тіршілік ете алатындары жатады.

Жетілмеген саңырауқұлақтар класы төрт қатарға бөлінеді. Бұлардың гифомицеттер мен сферопсидалестер қатарына көпшілік энтомопотогенді саңырауқұлақтар енеді.

Гифомицеттер қатары (Hyphomycetales). Бұл қатарға субстрат бетінде споралар жиналатын арнаулы орындары жоқ, конидиялары конидия тасығыштерда құрылатын саңырауқұлақтар жатады. Moniliaceae тұқымдасына кейбір бунақденелілердің кең таралған ауру қоздырғыштары жатады. Бұл тұқымдастың сипаттамасы төменде келтірілген.

Strilbaceae тұқымдасының өкілдерінің ішінде Hirsutella Pat.және Hymenostilbe Petch. Туыстарының энтомопотогенді түрлері белгілі және де қалталы саңырауқұлақтардың конидиальды стадиясы болады, мысалы: спорынялы (қастауышты) тұқымдастың Cordyceps Fr. Туысы жатады. Жаңғақ жалған сымырында тоғышарлаушы саңырауқұлақтың конидияльды стадиясы. Hirsutella туысының көпшілік түрлері диаспиналы сымырларды тоғышарлайды да, басқалары қызанақтың қоңыр кенесінде, қызыл өрмекші және басқаларда тоғышарлық тіршілік етеді.

Өсімдікті биологиялық қорғауда іс жүзінде маңызды түрі бар. Зигомицеттер және жетілмеген саңырауқұлақтар класына жатады. Бұлар кеңінен таралған. Қалта немесе аскомицеттер класының құрайтын лабульбенді саңырауқұлақтар тобын осы жерде сипаттау керек. Энтомопатогенді саңырауқұлақтар – жәндіктерде паразиттік ететін гифалы саңырауқұлақтар.

Саңырауқұлақтардың бұл қасиеті ауыл шаруашылық зиянкестермен күресте пайдаланылады. Әсерлі бастамасы саңырауқұлақтың тез көбеюі мен бөлінетін токсиндер болып табылады, бұл жәндік клеткаларының ыдырауына әкеледі.Әлемде 400 түр белгілі.

Қазақстанда 15 түр анықталған. Энтомофильді саңырауқұлақтар – жәндіктерді қоректік субстрат ретінде пайдаланатын саңырауқұлақтардың экологиялық тобы. Энтомопатогенді организимдер саңырауқұлақтардың 7-классының 4 классында кездеседі. Өсімдікті биологиялық қоғауда іс жүзінде маңызы түрі бар зигомициттер және жетілмеген саңырауқұлақтардың өкілдері жатады, қалта саңырауқұлақ классы жатады.

Сурет 4. Бақша бітесінің саңырауқұлақпен залалдануы

Саңырауқұлақтар тұщы, сирек теңіздің суында және одан да кем топырақта тіршілік етеді. Моллюскілерді, сарымаса дернәсілдерін, шаяндарды, теңіз саңырауқұлақтарын, балдырларды, жабайы өсімдіктердің тамырларын зақымдайтын паразиттер. Сапротрофтар аз. Бір түрлер өте сирек, басқалары кең таралған. Кең таралған түрлер – ольпидиопсис (Olpidiopsis), лагена (Lagena), лагенидиум (Lagenidium) және т.б. (сурет 5).

Сурет 5. Шегірткенің лагенидиуммен залалдануы

Сурет 6. Бунақдененің бастапқы лабульбенді саңырауқұлақ ауруымен залалдануы

Сурет 7. Бунақдененің толық лабульбенді саңырауқұлақ ауруымен залалдануы

Биологиялық қорғауда саңырауқұлақ классының 4 түріннің өкілдерін пайдаланады. Олардың ішінде Энтомофторлы саңырауқұлақтар кеңінен пайдаланылады.

Боверин – ақ немесе қоңыр түсті, Boveria bassiana саңырауқұлағының конидиялық спорынан тұратын ұнтақ. Препарат Украина өсімдік қорғау ғылыми-зерттеу институтында профессор Н.А.Теленганың басқаруымен жасалған. Ұнтақтың I грамында саңырауқұлақтың 2 млр. споры бар.

Боверин жәндіктерді ауа ылғалдылығы мол жағдайда, әрі физиологиялық әлсіреген уақытта залалдайды. Препарат дернәсілдердың үстіне түскеннен кейін өсіп, терісінен өтіп гемолимфаға түседі. Саңырауқұлақтың бунақдененің денесіне енуінің екінші жолы – қоректену кезінде жапырақпен бірге ас қорыту мүшелеріне түсіп, споралар өсіп, жіпшелері /мицелийлері/ қанға түседі. Олардың өсіп дамуы арқасында бунақденелер өліп қалады. Боверин колорад қоңызының барлық сатысын да залалдай алады.

Ауылшаруашылық дақылдары мен жерлерін аса қауіпті зиянкестерден қорғау мемлекеттік қаржы есебінен атқарылады.

Мемлекетіміз карантиндік нысандардың ошақтарын оқшаулау және жою үшін қаражаттар бөлуде. Міне, сондықтан да осы зор мүмкіншіліктерді пайдалана отырып, біз, болашақ мамандар ауылшаруашылық өнімдерін зиянкестерден қорғай білуіміз қажет. Сонымен қатар пайдалы энтомофагтарды дұрыс пайдаланып, өсіріп, қолайлы уақытта жіберіп зиянкестерден құтыла білуіміз керек.

Химиялық пестицидтерді қолданып, жер байлығын, экологияны, өсімдіктердің сапасын құртқанша, ең тиімді жол экологиялық таза биологиялық әдісті қолданғанымыз жөн. Сонда ғана таза, усыз сапалы өнім алып, денсаулығы мықты ұрпақ болады.

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

1. 
   Искендирова Р.А., Тұтқабаева А. – Өсімдікті биологиялық қорғау.- Әрекет-Принт – Алматы 2014.
   
2. 
   Штерниш В.С. Биологическая защита растений. изд.-М.:Агропром-издат, 2004.
   
3. 
   Матпаева Б.Б., Тілменбаев Ә.Т. Ауыл шаруашылығына пайдалы жәндіктер.-Алматы:Қайнар,1973.
   
4. 
   Бондаренко Н.В. Биологическая защита растений. 2-е изд.-М.:Агропром-издат, 1986.
   
5. 
   А.О. Сағитов, Н.Ж. Ашықбаев, Н.Ж. Слямова, Қ.М. Төлеубаев, Б.А. Дүйсембеков. Өсімдікті биологиялық қорғау – Алматы-2010.
   
6. 
   Матпаева Б.Б. Ауыл шаруашылық дақылдарының зиянкестерімен биологиялық күрес тәсілдері.-Алматы.:Қайнар,1983.
   
7. 
   Торыбаев Х.К. Энтомофаг насекомдар.-Алматы.: 2009.
   
8. 
   Искендирова Р.А. Өсімдікті биологиялық қорғау. Алматы. Эвера, 2017.
   
9. 
   Энтомофагтардың биологиялық тиімділік нормативтері, олардың сапасын анықтау стандарттары мен тәсілдемелері. Алматы 2012.
   
10. 
    www.google.kz