Жалпы пайдалылық максимум мәнге ие болғанда шекті пайдалылық нольге тең болады

Егер тұтынушы бұл игілікті әрі қарай тұтынса, шекті пайдалылық теріс мәнге ие болады, ал жалпы пайдалылық азая бастайды. Өйткені белгілі бір игіліктің саны көбейген сайын адам үшін игіліктің құндылығы төмендей береді. Кез- келген тауардың бірінші бірлігі екіншісіне қарағанда көбірек қанағат әкелетінін тәжірибе дәлелдеген.

Экономистер шекті пайдалылықтың кемуін кемімелі шекті пайдалылық заңы деп атаған. Ол былайша түсіндіріледі: басқа тауарларды тұтыну тұрақты болған жағдайда берілген қандай да бір тауарды тұтынған сайын оның шекті пайдалылығы кеми береді. Кемімелі шекті пайдалылық қағидасын неміс экономисті Г. Госсеннің құрметіне Госсеннің бірінші заңы деп атайды.

Шекті пайдалылықтың тұрақты түрде төмендеу тенденциясын тереңірек түсінуге сұраныс заңы көмектеседі. Шекті пайдалылық төмендейтіндіктен тұтынушы тарапынан сұраныстың артуы оған аз қанағат әкеледі. Сондықтан тұтынушы кез- келген игіліктің келесі бірліктері үшін аз ақша төлегісі келеді. Тауарды көбірек көлемде сату үшін оның бағасы шекті пайдалылықтың кему деңгейіне сәйкес арзандауы тиіс. Шекті пайдалылықтың қисығы сұрақтың қисығына сәйкес келеді.

Сұраныс пен баға, тауардың қоры мен саны арасындағы байланысты алғашқылардың бірі болып Австрия мектебінің өкілдері, маржиналистер Ф. Визер, К. Менгер, Е. Бем-Баверк көрсетуге тырысты. Маржиналистердің айтуынша, игіліктердің қоры артқан сайын тұтынушы үшін олардың құндылығы азаяды. Мысалы, ыстық күні шөлдеп келген адам судың алғашқы стаканынан жоғары қанағат алады, екінші стаканнан алатын қанағат біріншіге қарағанда азырақ, ал үшіншісінікі одан да аз болады. Ал соңғы стаканның шекті пайдалылығы нольге тең. Сонымен жалпы пайдалылық артқанымен шекті пайдалылық кеми береді.

Кезінде А. Смит «су мен алмаздың парадоксына» көңіл аударған. Су тіршіліктің көзі болғанымен оның бағасы өте арзан. Ал алмаз өмірде аса қажет болмаса да оның бағасы тым жоғары. Бұл парадокстің шешімі ХХ ғасырдың басында ашылады. Алмаз табиғатта сирек кездеседі және оны өндіру үшін көп шығын қажет, ал судың табиғатта мол қоры бар және оны өндіру шығынды көп қажет етпейді. Бұл жауаптың өзі де ақиқатқа толық көз жеткізе қоймайды. Мәселенің шешімі – судың жалпы пайдалылығында емес, оның шекті пайдалылығында. Бұл дегеніміз – судың жалпы пайдалылығы жоғары, ал шекті пайдалылығы аз, алмаздың, керісінше, жалпы пайдалылығы аз да шекті пайдалылығы көп. Тауардың бағасы жалпы пайдалылыққа емес, шекті пайдалылыққа байланысты.

Ағылшын экономисті У. Джевонс су мен алмаздың мысалын пайдалана отырып, баға мен шекті пайдалылық арасындағы тікелей байланысты анықтады және оны келесі формуламен түсіндірді:
немесе
мұндағы Р_х және Р_у – сәйкесінше Х және У тауарларының бағалары

MU_х және MU_у – сәйкесінше Х және У тауарларының шекті пайдалылықтары.

Тұтынушы өз қажеттілігін Х және У тауарлары арқылы қанағаттандырады делік

(1-кесте).
1-кесте