Т. Н. Ер ме ко ва, Ш. Л. Ерхожина, А. Е. Тоқбаева а р рр

171
М
А
М
Н ЗА
Н А
Осы бір мы сал жет пей ме?
Ой ыңа әсер ет пей ме?
Бір күн нің се гіз са ға ты,
Ұй қы ға ға на кет пей ме?
Се гіз-ақ са ғат, не те гі,
Дей сің бе, уа қыт же те ді.
Он екі ай дың төрт айы,
Ұй қы мен сон да өте ді...
(Алмас Те мір бай)
1. «Са ғат тың өзі ұры шы қыл да ған, Өмір ді біл дір ме ген, күн де ұр-
ла ған» деген жол дар ды қалай түсінесіңдер?
2. Екі өлең нің ұқ сас ты ғы қан дай?
3. Адам не лік тен уа қыт ты ба ға лы са най ды?
Жауап алу мақсатымен сұрай айтылған сөйлемді 
дейміз. Сұраулы сөйлемдер мынадай жолдармен жасалады:
а) 
ма, ме, ба, бе, па, пе
сұраулық шылауларының қатысуы арқылы.
Мысалы: 
Балтабек деген жігіттің үйін білесіз бе? (С.Мұқанов)
ә) сұрау есімдіктерінің қатысуы арқылы. Мысалы: 
Күйігің не? О не 
деген сөзің? Сенде қандай күйік болушы еді? (М.Әуезов)
б) 
ғой, ә, ше
шылауларының, 
шығар, болар
деген сөздердің 
қатысуы арқылы. Мысалы:
– Балалар пойызы осы ғой, ә? Балалар пойызы осы шығар? Бала­
лар пойызы осы болар?
– Асан үйінде екен. 
– Қалима ше?
Ескерту
. 
ой, шығар, болар
сөздері арқылы жасалған сөйлемдер 
сұраулы да, хабарлы да болуы мүмкін. Сондықтан тыныс белгісі 
олардың қандай сөйлем екеніне қарай қойылады. Мысалы: 
Қара ­
ғым Қамқа, бүгін күн жұма ғой? ойыз кешікпей келетін болар. 
Мұндай сөйлемдердің сұраулы не хабарлы екендігі мәнмәтінге және 
интонацияға қарай ажыратылады.
Сұраулы сөйлем кейде таза интонациямен жасалады:
– Бер деймін саған! – деді урядник Амантайға жақындап.
– Себеп? – деді Амантай, урядникке тізгінді бермей. (С.Мұқанов)
– Сіз, елагея Ниловна, саудагер Корсуновамен таныссыз ғой? 
– Таныспын. ә? (М. ор кий)
Құрмаласқан жай сөйлемдердің соңғысы сұраулы болса, сөйлем 
соңына сұрау белгісі қойылды. Мысалы: 
Мен қазір кітап оқимын, сіз 
ше? Біреу есік қаққандай болды, естисіз бе?
АА
ААА
А
РРР
РР
Р
Қ
соңына
ше? Біреу
М
Бер
Себеп?
–
М
Сіз, елагея
– Таныспын.
Құрмаласқан
сұра
А
бүгін
сөйлемдер
онацияға қарай ажыратылады.
Сұраулы сөйлем кейде
деймін саған!
деді
Н
шы
абарлы да
андай сөйлем ек
бүгін күн жұма
жұ
сөйлемдердің сұра
ажыратылады.
-
болар
да бо
П
ғой, ә?
болар?
болар?
олар
сөз
В
тысуы арқылы.
күйік болушы
ауларының,
шығар,
Балалар
Ба
б
айтылған сөйлем
мынадай жолдармен
шылауларының
үйін білесіз бе?
Мысалы:
аа
а
сөйлемді
жолдармен жасалады:
сс
с
па
(Алмас Те
(Алмас Те
мір
мір
ген, күн
ген, күн
де ұр
де ұр
с
мір
мір
бай)
бай)
ы
Все
учебники
Казахстана
на
OKULYK.KZ
*
Книга
предоставлена
исключительно
в
образовательных
целях
согласно
Приказа
Министра
образования
и
науки
Республики
Казахстан
от
17 
мая
2019 
года
№
217

172
2.
Топтық тапсырманы орындаңдар.
1-топ.
Абай өлеңіндегі ойды сұраулы сөйлемдермен беріп көріңдер.
2-топ.
Екін ші мәтіндегі сұраулы сөйлемдердің жасалу жолдарын 
анық таңдар.
3.
Өлең маз мұ нын сұраулы сөй лем дер ге ай нал ды рып, кө ші ріп жа -
зың дар. Сұраулы сөйлемдердің жасалу жолдарын анықтаңдар.
Бос уа қы тың бол са егер,
Кі тап қа да кө зің сал.
Ол – ру ха ни бір та быс,
Оны да ғы есі ңе ал.
Ру хың бай бол ма саң,
Оңал май сың, оң бай сың.
Ақы лың, арың бар бол са,
Аз бай сың да тоз бай сың.
Ұй қас тыр ған ой лар ды,
Осы лай деп түйе мін.
Оқу шы ма кә рі, жас,
Ақ ба сым ды ие мін.
Өмір дің кей бір кез де рін,
Сіз ге сөз ғып ұсын ған –
Ке ше гі жас жау ын гер,
Бү гін гі қарт Әзіл хан.
(Әзілхан Нұр шайы қов)
4.
Екі топ қа бө лі ніп, тө мен де гі жағ даят тар ды ше шің дер.
Әлі шер дің жа сы он төрт те. Ол жаз ғы де ма лыс та жұ мыс 
іс теп, ақ ша жи на ған бо ла тын. Әке сі ти іс ті қа ра жат ты 
жи на са, оның де ма лыс ла ге рі не ба ра ты нын айт қан. Алай да 
ла герь ге ба ра тын уа қыт тая ған да, бұл уә де нің орын дал май 
қа лу қаупі ту ды. Өйт ке ні ба лық ау лау ға қа жет ті құ рал дар ды 
са тып алу ға әке сі нің ақ ша сы жет пей, ол Әлі шер дің жи на ған 
ақ ша сын сұ рай ды.
Әлі шер дің ал дын да екі таң дау тұр ды: бі рін ші сі – ла герь ге 
ба ру, екін ші сі – әке сі нің кө ңі лін қал дыр мау.
Сау ал: «Әлі шер қай ше шім ді ма ңыз ды деп та ба ды? 
Не лік тен?»
Әнел дің жа сы он бес те. Са бақ тан бос уа қыт та Әнел көр ші 
қыз ға са бақ үй ре тіп, аз да ған ти ын-те бен жи на ған еді. Ме ре ке 
күн де рі ана сы оған кон церт ке ба ру ына рұқ сат ет кен. Алай да 
уа қыт тая ған да ана сы Әнел ге: «Кон церт ке бар ған ша, са бақ қа 
қа жет ті құ рал да рың ды ал», – де ді. Әнел ана сы на айт пас тан 
А
А
172
Р
қыз
қыз
күн
күн
уа
уа
қыт тая
қыт тая
қа
қа
М
Сау
Сау
Не
Не
лік
лік
тен?»
тен?»
Әнел
Әнел
қыз
қыз
ға са
ға са
А
тып алу
тып алу
сын сұ
сын сұ
Әлі
Әлі
шер
шер
дің ал
дің ал
ру, екін
ру, екін
ші
ші
сі
сі
Сау
Сау
ал: «Әлі
ал: «Әлі
тен?»
тен?»
Н
ге ба
ге ба
ра
ра
тын уа
тын уа
лу қаупі ту
лу қаупі ту
ды. Өйт
ды. Өйт
тып алу
тып алу
ға әке
ға әке
сі
сі
нің ақ
нің ақ
сын сұ
сын сұ
рай
рай
ды.
ды.
дің ал
дің ал
-
ма
ма
лыс ла
лыс ла
тын уа
тын уа
П
дің жа
дің жа
сы он төрт
сы он төрт
ша жи
ша жи
на
на
ған бо
ған бо
лыс ла
лыс ла
В
мен
мен
де
де
гі жағ
гі жағ
даят
даят
б
Сіз
Сіз
Ке
Ке
ше
ше
Бү
Бү
а
Ақ ба
Ақ ба
Өмір
Өмір
дің кей
дің кей
Сіз
Сіз
ге сөз ғып ұсын
ге сөз ғып ұсын
ше
ше
с
лай деп түйе
лай деп түйе
Оқу
Оқу
шы
шы
ма кә
ма кә
Ақ ба
Ақ ба
сым
сым
ды ие
ды ие
п
тыр
тыр
ған ой
ған ой
лай деп түйе
лай деп түйе
ма кә
ма кә
а
рып, кө
рып, кө
ші
ші
ріп жа
ріп жа
дар. Сұраулы сөйлемдердің жасалу жолдарын анықтаңдар.
дар. Сұраулы сөйлемдердің жасалу жолдарын анықтаңдар.
с
сұраулы сөйлемдердің жасалу жолдарын 
сұраулы сөйлемдердің жасалу жолдарын 
ріп жа
ріп жа
ы
Абай өлеңіндегі ойды сұраулы сөйлемдермен беріп көріңдер.
Абай өлеңіндегі ойды сұраулы сөйлемдермен беріп көріңдер.
сұраулы сөйлемдердің жасалу жолдарын 
сұраулы сөйлемдердің жасалу жолдарын 
Все
учебники
Казахстана
на
OKULYK.KZ
*
Книга
предоставлена
исключительно
в
образовательных
целях
согласно
Приказа
Министра
образования
и
науки
Республики
Казахстан
от
17 
мая
2019 
года
№
217

173
М
А
М
Н ЗА
Н А
кон церт ке бар ды. Мұ ны бі ліп қой ған әп ке сі Әнел дің шын-
ды ғын ана сы на ай ту ға оқ тала ды. Бі рақ әп ке сі қат ты ой лан ды.
Сау ал: «Әнел дің әре ке ті ту ра лы әп ке сі нің ана сы на айт-
қа ны дұ рыс па, әл де Әнел дің өзі айт қа нын кү туі ке рек пе?»
5.
Екі жағ даят тық тап сыр ма ның бі рін таң дап алып, бе ріл ген сау ал-
да ры бой ын ша ар гу мен та тив ті эс се (сөз са ны – 60–80) жа зың дар. 
Та қы ры бын өз де рің қой ың дар.
6.
Сұраулы сөй лем дер ді қа тыс ты рып, ба лалық шақ тан бо ла шақ қа 
не ме се бо ла шақ тан ба лалық шақ қа хат (120–140 сөз) жа зың дар. 
Үл гі ре тін де Ға лым Бо қаш тың ха тын ұсы нып отыр мыз.
Сә лем, боз ба ла Ға лым! Бо ла шақ тан хат жа зып отыр ған – 
37-ге тол ған өзің. Же ке өмі рі ңе қа тыс ты ал дың нан шы ға тын 
бар ша қуа ныш пен қи ын дық ты ті зіп, сақ тан ды ра бер гім кел-
мей ді, өйт ке ні бә рі бір өз қа ла уыңа сәй кес әре кет ете ті нің ді 
бі лем. Өмір лік тә жі ри бе нің мә ні де сол – өз қо лың мен жа са ған 
қа те лік тен са бақ алып, өз кү шің мен жет кен та быс ты ти ім ді 
етіп жұм сау. Бі рақ құп кө ре тін бол саң, өзі ңе ай тар бір не ше 
өті ні шім бар.
Бі рін ші, әке-ше шең қи ын ше шім қа был дай тын ке з де, 
олар ға сүй еу бол.
Екін ші, өзі ңе жа қын бо лу ға ұм тыл ған бар ша жақ сы жан-
дар ды дос тұт. Бір аңыз бой ын ша, за ман дас та ры Ес кен дір 
Зұл қар най ын нан оның осын ша та быс қа же туі нің сы рын 
сұ рап ты. Сон да Ес кен дір ай тып ты: «Оның сы ры бі реу-ақ. 
Дұш пан да ры ма әділ бол дым, көп ші лі гі се рі гі ме ай нал ды. 
Се рік те рі ме адал бол дым, көп ші лі гі до сы ма ай нал ды».
Үшін ші, ба ла ке зің нен кө кейің де жүр ген ар ма ның нан 
ай ны ма. Сол ар қы лы кө кейің де гі ең бас ты сау алы ңа жау ап 
та бу қо лың нан ке ле ді. 
Құр мет пен Өзің. 2013 жыл ғы қа ра ша ның 3-і
(massaget.kz)
АР
М
ны
ны
ма. Сол ар
ма. Сол ар
та
та
бу қо
бу қо
лың
лың
А
да
да
ры
ры
ма әділ бол
ма әділ бол
те
те
рі
рі
ме адал бол
ме адал бол
Үшін
Үшін
ші, ба
ші, ба
А
ла ке
ла ке
ма. Сол ар
ма. Сол ар
лың
лың
А
нан ке
нан ке
Н
ды дос тұт. Бір аңыз бой
ды дос тұт. Бір аңыз бой
ын
ын
нан оның осын
нан оның осын
ты. Сон
ты. Сон
да Ес
да Ес
кен
кен
Н
ма әділ бол
ма әділ бол
ме адал бол
ме адал бол
-
қын бо
қын бо
ды дос тұт. Бір аңыз бой
ды дос тұт. Бір аңыз бой
П
рақ құп кө
рақ құп кө
ші, әке-ше
ші, әке-ше
шең қи
шең қи
ын ше
ын ше
қын бо
қын бо
В
бір өз қа
бір өз қа
ла
ла
нің мә
нің мә
ні де сол
ні де сол
бақ алып, өз кү
бақ алып, өз кү
шің
шің
мен жет
мен жет
рақ құп кө
рақ құп кө
ре
ре
тін бол
тін бол
б
шақ
шақ
тан хат жа
тан хат жа
ңе қа
ңе қа
тыс
тыс
ты ал
ты ал
ты ті
ты ті
зіп, сақ
зіп, сақ
уыңа сәй
уыңа сәй
а
нып отыр
нып отыр
тан хат жа
тан хат жа
ты ал
ты ал
с
лалық шақ
лалық шақ
қа хат (120–140 сөз) жа
қа хат (120–140 сөз) жа
нып отыр
нып отыр
мыз.
мыз.
п
лалық шақ
лалық шақ
тан бо
тан бо
қа хат (120–140 сөз) жа
қа хат (120–140 сөз) жа
а
ріл
ріл
ген сау
ген сау
60–80) жа
60–80) жа
зың
зың
дар. 
дар. 
с
на айт
на айт
рек пе?»
рек пе?»
ген сау
ген сау
ал
ал
ы
дің шын
дің шын
-
-
ды.
ды.
на айт
на айт
-
-
Все
учебники
Казахстана
на
OKULYK.KZ
*
Книга
предоставлена
исключительно
в
образовательных
целях
согласно
Приказа
Министра
образования
и
науки
Республики
Казахстан
от
17 
мая
2019 
года
№
217

174

жүктеу/скачать 9,57 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: