Үерахмеди ысқАҚов қазіргі қазақ тілі морфология
§ 10. ЖҮРНАҚТАРДЫҢ ҚҮРАМЫ ^
жүктеу/скачать 0,69 Mb.
|
АХМЕДИ-ЫСҚАҚОВ-Қазіргі-қазақ-тілі
| § 10. ЖҮРНАҚТАРДЫҢ ҚҮРАМЫ ^
Жүрнақтар дыбыстык құрамы жағынан бір дыбыс- ты да, көп дыбысты да бола береді. Мысалы: тіле-к, сура-к,, тсіны-с, сын-а, мін-е, сөйле-м дегендердегі -қ, -к, -с, -а, -е,— жүрнақтары жалғыз-жалғыз дыбыстар ғана. Ал, ор-ақ, түс-ш, шеге-ле, сүз-бе, шап-кы дегендердегі жүрнақтар екі дыбысты да, /дар-гіш, тьірна-уыш, аман- дас, қала-лық дегендерде үш дыбысты. Аіипалы, үзінді, ушқалақ, адамшылың, жергілікті дегендерде терт ды- бысты (-палы, -інді), бес дыбысты (-қалақ, -шылық) және жеті дыбысты (-гілікті) жұрнақтар бар. Құрылымы мен құрамы жағынан жұрнақтар ж a - лаң жұрнақтар және кұранды жұрнақ- т ар болып екі салаға бөлінеді. Жалаң жүрнақ деп мағына жағынан да, форма жа- ғынан да, белшектенбейтін бір бүтін жұрнақты айта- мыз. Мысалы: білім, кеспе, малшы, уищыш, уйшік, зке- лік дегендердегі -ім, -пе, -шы, -қыш, -шік, -лік жұрнақ- тарынын, әрқайсысы — мағына жағынан да, тұлға жа- ғынан да біртұтас жүрнақдДОағына жағынан бір бүтін бола тұрса да, құрамы жағынан кемі екі я онан да көп жалаң жұрнақтардан қүралып (бірігіп) жасалған жұр- нақтар құранды жұрнақ бо^ады. Мысалы: жамшыльщ, басыңщы, турғылықты, қуранды дегендердегі -шылық, -ыңқы, -ғылықты, -ынды жұрнақтарының әрқаисысы ма- ғына жағынан бір бү-тін форма болғанымен, құрамы жа- ғынан әуелгі екі я үш жалаң жұрнақтардан бірігіп жасалған күрделі жұрнақтар. Мұндағы -шылық жүрнағы бастапқы -ша және -лық формаларынан, -ғылықты жүр-( нағы -ғы+лық+ты морфемаларынан'қүралып, біріккен- ■ діктері тұлғаларынан көрініп те түр. ^ 32 Қүранды жүрнақтарға -ымды, -імді (унамдьі, сүйкім- $i)t -ынды, -інді (асыранды, уйінді), -улы, -улі (байлау- лы, елеулі), -малы, мелі, (жалғамалы, төгілмелі), -ың- қы, -іңкі (басьіңңы, көтеріңкі), -қылықты, -кілікті (тың- ғылықты, тупкілікті), -нікі, -дікі (аттынікі, елдікі), -ым- паз, -імпаз (жағьшпаз), -даған, -деген (мыңдаған, жуз- деген), -мсақ, -мсек (сурамсақ, тілемсек), -қыншақ, -кіншек- (жутңыншақ, жеткініиек), -ыншық, -іншек (тау- сыниіық), -ыншақ, -іншек (урыниіаң, сүріниіек% -шы- лык, 'ШІлік (адамшылық, бүліншілік), -сымақ,! -сімек (арамсымақ, көлсімек) жұрнактарын және олардын. 03- re де дыбыстық варианттарын жатқызуға болады. Бүл көрсетілген қүранды жұрнақтардың бәрі де есімдерге тән. Қүранды -сыра, -сіре (ңансьіра, естіре), -ырай, -ірей (қужырай, күжірей), -ырқа, -ірке (жатырқа, шө- лірке), -ырқан, -іркен (жабырқан, шіміркен), -ыңқыра, -іңкіре (барыңқыра, жүріңкіре) жұрнақтары етістік ту- дырады. Құранды жұрнақтарды сөз еткенде, мынадай екі түр- лі кұбылысты ескерген мақүл: біріншіден, тіліміздің ды- быстық заңына лайық өзгерілу, ықшамдалу сияқты қү- былыстардың да болатындығы шексіз. Мысалы: -нікі, -ді- кі, -тікі жүрнағы бастапқы ілік септік жалғауының -ның (-нің, -дың, -тың, -тің) қосымшасы мен сын есім тудыра- тын -кі (-қы, -ғы, -гі) қосымшасының бірігуінен жасал- ған. Бірақ қүранды жүрнақ -ніңкі болудың орнына ык- шамдалып, -нікі түрінде қалыптасумен қатар, өзінің құ- рамындағы екінші компонентіндегі жіңішке к дыбысының әуенімен тек жінішке вариантта ғана орныққан. Екінші- ден, қүранды жүрнақ тек байырғы қосымшалардан ғана емес, төл қосымша мен кірме қосымшадан да бірігіп жа- салатыны байқалады. Мысалы, жағымпаз, жузімпаз де- гендерде -ым (-ім) байырғы, төл қосымша да, -паз шет тілден енген кірме қосымша. § 11. ЖҮРНАҚТАРДЫҢ МАҒЫНАЛАРЫ ЖӘНЕ ҚОЛДАНЫЛУ ЕРЕҚШЕЛІҚТЕРІ Шығу төркіні жағынан бір-бірімен байланысты кейбір Жүрнақтар, мағыналары я бірдей, я жақын болғанымен Де, бірде сөз тудңру ііабілетіне қарай, бірде стилистика- льік реңіне қарай ерекшеленіп келеді. Мысалы, -лық жә- Не -шылықі жүрнақтары, өзара форма жағынан да, ма- ғЫна жағынан да қаншалықты жакын болғандарымен, 2-622 33 сөз тудыру қабілеті женінде де, стилистикалык ерекше- лігі (рені) жөнінде де бірдей емес. Біріншіден, -лық жұрнағы жаңа сөз тудыру қабілеті жағынан аса құнарлы косымша, оның жалғанатын сөзі- нің өрісі де кен; мысалы, бастық, қолтық, қазандық. күз- дік, сыйлық, жоқтық, егіндік, әкелік, дүрыстық, жақсы- лық, үлкендік, төзімділік, білгіштік, оқығандық, айтар- льің... деген сияқты көптеген туынды сөздерді алсақ, ол жұрнақтын. құнарлығы да, жалғанатын сөздерінің ерісі кең екендігі де көрініп тұрады. Ал, -шылық- жүрнағында ондай қабілет аз. Бұл жұрнак, -лық жұрнағы жалғанатын сөздердің бәріне жалғана бермейді. Оны іиаруашыльщ, тіршілік, жаманіиылық, қиыншылық, кеңшілік, жоқшы- лық, күйзелуийлік дегендерден байқаңыздар. Екіншіден, бұл екі жұрнақтын. қолдану ерекшеліктері мен стилистикалық талғамдары да бірдей емес. Мысалы, Тамағы тоқтық, жүмысы жоқтық аздырар адам баласын (Абай) дегендегі жоқтық, тоңтың сөздерінің орнына тоқ- шылық, жоқшылық сөздерін қолдануға болмайды. >ГСөздерде болатын синонимдік қасиет жұрнақтарда да болады. Мысалы, -қыш, -ғыш, -кіш, -гіш, -шақ, -шек, -қақ, -ғақ, -кек, -гек, -қыр, -ғыр, -кір, -гір журнақтарЫ) өзара мағыналас (синонимдес). Өйткені жасқаншаң^ үялшақ, мақтаншақ, ңызғаніиаң, үрыншақ дегендер жас-\ қанғыш, үялғьии, мақтанғыш, қызғанғыш, ұрынғыш сез- дерімен мағыналас екені сияқты, урысқыш, тырысқыш дегендер урысқақ, тырысқақ сездерімен мағыналас. Сон- дай-ақ, білгіш пен білгір, үшқыиі пен үшқыр мағына жа- ғынан өзара жақын болса, сүзгіш пен сүзеген, тепкіш пен тебеген сөздері де мағына жағынан бір-бірінен алыс емес Әрине, көргіш пен көреген, күлгіш пен күлегеш, ұшқыр мен үшңалаң деген әрбір жұп сөздер де өзара мағыналас сөздер. Синонимдес жұрнақтардың мағыналары қаншалықть жақын болса да, олар тең болмайды және мағыналықта, стилистикалық та ерекшеліқтері болады. Мағыналас жұрнактардың жалғанатын сездерінің аясында да езд^а үлкен айырмашылық бар. Өйткені олар, жоғарыда кер- сетілгендей, бір түбірге талғамай қосылхдндарымен де, көбінесе, бірі жалғанған түбірге (сөзгё) екіншісі жалғав байды. Мысалы, ерінгіш деп те, еріншек деп те айта ала мыз, бірақ күлгіш деуге болғанымен, күлшек деп айтуғгі болмайды. Сол сияқты, сүріншек дегенімізбен, сүрінгеі 34 демейміз. Тырысқақ, бірақ тырысіиақ емес; тепкіш, тебе- ген, бірақ тепкек емес. Тоқтыша, күркеше, сарайша, төбеше, өзениіе, көлше, сакалиіа, көрпеше дегендермен жарыса тілімізде тоқты- іиақ, күркешік, сарайиіық, төбеиіік, өзеншік, көлшік, са- қалшық, көрпешік сөздері де қолданылады. Бұлардың мағыналары синонимдес, бірақ тең емес. Сол себептен осы екі форманың екеуі де жарыса өмір сүруде. Бүған ақши, бақши, тікши, кекши формалары мен ақырай, қа- қырай, тұқырай, шұқырай, шақырай, мықырай, бүкірей, шекірей, тікірей, кекірей формаларын қоссақ, оның үсті- не сол екі формадан ұштасқан (біріккен) акшырай, бак- шырай, қақшырай, түқшырай, тікшірей, кекшірей форма- ларын қоссақ, әрбір жұрнақтың өз^ормасы, өз мағына- сы, ез қызметі барлығына және олар ешқашан да өзара тегіе-тең болмайтындығына күмансыз сенуге болады. Сол сиякты, ақши мен акси, кекши мен кекси, түкси мен түк- ши тәрізді формалар да осы пікірді қуаттайды. Вүлтә- різді жұрнақтар моносемияльГҚ жұрнақтдр дей аталаДы. Негізінде бір ғана мағынаны білдіретін жұрнақтЭр- мен қатар, олардың іштерінде кемі екі я онан көп мағы- наны білдіретіндері де бар. Ондай жүрнақтарды көп ма- ғьікалы (полисёмиялық) жүрнақтар деп атауға болады. Мысалы, -қак (-ғақ, -кек, -гек) жүрнағы етістікке жал- ғанып, семантикалық-грамматикалық қызметтері екі бас- ка екі топ сөздер тудырады. Мысалы, майысқақ, жабыс- қақ, қүрысқақ, оңғақ, тайғақ сияқтылар, әрине, сын есім- дер болады да, кескек, іскек, ілгек тәрізділер зат есім болады., Көйлекіиең, байпацшақ, беіипетіиең, мәсішең сөздері- не жалғанған -шақ (-шең) жұрнағы бір түрлі мағына үстесе (тудьгрса), әрине, тершең, кіршең деген сөздерде басқа мағынаны білдіреді. Демек, бешпетшең, мәсішең свздерінен бешпет киген, мәсі киген деген мағына түсі- нілсе, тершең, кіршең дегендерден тершіл, кіршіл дегс» мағына аңғарылады. Сондай-ақ, күлгіш, білгіш, көргіиі, сенгіиі, уққыш, жазғыш сөздерінін. сондарындағы -гіш, (-қыш, ғыш) жұрнағы етістікке жалғанып, белгілі бір Істі үнемі жүзе- ге асыруға кабілеті барлықты бағдарлататын сын есім ІУдырып тұрса, басңыш, сыпырғыіи, сүзгіш, ескерткііи, көрсеткіш, салқындатқыиі, түкіргіш, сорғыш дегендерде белгілі бір амалды жүзеге асыруға керекті құрал-сай- Манның атын білдіретін туынды зат есімдер жасап түр. 35 Ал -у жұрнағы жалғанған алңыну, сескену, сасу, жо- оу, оқыту, тәрбиелеу, қызығу, қызғану тәрізді сөздерден белгілі-белгілі іс-әрекеттің аттарын қабылдасак, егеу, caddy, жасау, бояу, қаіиау, тіреу сияқты сөздерден белгілі құрал-жабдықтардың аттарын ұғынамыз. Бірак -у жұр- нағы таяу (жер), жарау (ат), ңызу (әңгіме), ояу (кісі), кебу (отын), түзу (жол), бітеу (жара), жабырңау (кө- ңіл) деген сөздерде белгілі-белгілі сыр-сипат атаулары ретінде қызмет атқаратын сын есімдерді тудырып тұр. Сөйтіп, алғашқы -қақ, -шен, -гіш жұрнақтарының әр- қайсысы ездері жалғанған сөздерге екі-екі мағынадан жамаса, соңғы -у жұрнағы үш түрлі семантикалық және грамматикалық мағыналар қосып тұр. Бұл сияқты поли- семиялық жұрнақтардыц мағыналары қаншалықты сара- ланғандарымен, олар (мағыналар) өзара бір-бірімен байлаиысты болады. Жұрнактардың ішінде дыбысталуы (айтылуы) мен таңбалануы (жазылуы) бірдей болғанымен, негізгі мағы- налары да, туынды мағыналары да бір-бірімен байланыс- пайтын, үштаспайтын тіпті басқа-басқа бір алуан жүр- нактар бар. Ондайлар омоним жүрнақтар деп аталады Мұндай омоним жұрнақтарды полисемиялық жүрнақтар- дан ажырата білу кажет және олар бөлек-бөлек катего- риялар, жеке-жеке қаралуы керек. Атіиы, түйеші, балтаиіы, етікші, малшы, егінші, тігін- ші, тергеуші, барлауиіы, сайлаушы, жүргінші, қуғышиы, жазушы, оқуіиы деген зат есімдердін бәрі де -шы (-ші) жұрнағы арқылы негізгі және туынды есім сөздерден жа- салғаны сияқты, жаншы, өрші, аунақшы, ойнаңиіы, ты- қыршы, тыпыршы, қаймақшы, дөңбекіиі деген етістіктер жан, өр, аунақ, ойнақ, тықыр, тыпыр, қаймақ, дөңбек деген зат есімдерден жасалған. Байқа-шы, қой-шы, ем- ші, ая-шы сөздеріндегі, сондай-ақ, келейін-ші, келейік- ші, кел-ші, келтір-ші, келіңдер-ші, келсін-иіі, келсем -ші формаларындағы -шы (-ші) қосымшасы етістіктіц түр-түрлеріне тілену, жалыну мағынасын жамап тур- са, бармағүшы, келмекші дегендерде -шы (-ші) жұрнағы мақсаттың тиянақты түрде жүзеге асырылатындығына көзді жеткізе түсетін мағына үстейді. Сөйтіп, бүл мысалдардағы -шы (-ші) қосымшасыныя мағыналары көп екенін квреміз. Бірақ бұл арадағы көп мағыналар бір-біріне жақын емес, бір-бірімен байланыс- пайтын, бірінен-бірі алшақ, басқа-басқа мағыналар. Octij себептен бұл жұрнақты айтылу, жазылу түрлері біреу 36 ғана болғанымен, мағыналары да, қызметтері де бір-бірі- мен ұштаспайтындықтан, полисемиялық (кеп мағыналы) жұрнақ деп тани алмаймыз. Бұл жұрнақ — әрі жаңа сөз тудыратын, әрі жаңа форма тудыратын омоним жұрнақ. -қ (-ық, -ік, -ак, -ек) жұрнағы. Бұл жұрнақ — нағыз омоним жүрнақ. Бұның мағыналары да кеп, жалғану ая- сы да кең, атқаратын қызметі де әр тарапты. Мысалы: Қазық, бүйрық, бөлік, сезік, күйік, көрік, түкірік, түсінік, кекірік, сурақ, тырнақ, ырғаңтілек, төсек, орақ, пышақ, жатақ, ңүіиақ, жетек, қонақ, қылың, тозың, ша- лық дегендер -ық (-ік, -қ, -ақ, -ек) жұрнағы арқылы етістіктен туған зат есімдер; Ортақ, мойнақ, қысырақ, атақ, жолақ, тікенек, қыл- танақ, түнек, үшьщ дегендер — есімдерден туған зат есімдер; Бөлек, сирек, жасық, сасьің, сүйық, түнық, артық, арық, аиіық, жатық, сынық, қисық, үзік, жегік, бітік де- гендер — сол жұрнак арқылы етістіктен туған сын есім- дер; Қалтақ, жалтаң, бүлтақ, бұрқақ, жалпақ, болпақ, балпақ, елпек, селтек, сылтық, жылпық, жыпық, шыжық, қыжық дегендер — сол жұрнақ арқылы еліктеуіш сездер- ден туған сын есімдер; Сауық, молың, орнық, дәнік, кешік, өіиік, зарық, тотық, демік, отық, ашық, кезік, көзік дегендер — есім- дерден сол жүрнақ арқылы туған етістіктер; Көнік, обық, іиирық, талық, ңанық, торьіқ Толық, тынық, жабық, ңызық сөздері сол жүрнак арқылы теістіктен жасалып, әрі есім, әрі етістік болып қызмет етсе, желік, ынтық, қырсық, мертік сөздері сол жұрнақ арқылы есімнен жасалып, әрі етістік, әрі есім ре- тінде қызмет етеді. Осындай омоним жүрнақтардың қатарына -ық (-ік, -қ, -к, -ақ, -ек); -ын (-ін, -н); -ыт (-іт, -т); -ыл (-іл, -л); -ыс (-іс, -с); -лас (-лес, -дас, -дес, -тас, -тес); -ыр (-ір, -ар, -ер); -дық (-дік, -лық, -лік) және басқа жұрнақтарды қо- суға болады. л Срнымен, жұрнақтар мынадай топтарға бөлінеді: Тілдің ез төл материалынан я басқа тілден енген Материалдан шыққандығына қарай, олар төл жұрнақтар Және кірме жұрнақтар болып екі салаға белінеді. Олар, ерте я кеш шығып қалыптасуларына қарай, 37 көне жүрнақтар және жаңа жұрнақтар болып екі топқа бөлінеді. Қазіргі кезде сөз тудыру қабілеттерінін. бар я жок- тығына қарай, олар тірі жұрнақтар және өлі жұрнақтар болып сараланады. Құрамдарындағы морфемалардың дара я курделі болуына қарай, олар жалаң жұрнақтар және құранды жүрнақтар болып жіктеледі. Мағыналық жағынан бір я бірнеше мағынаны біл- діретініне қарағанда, олар дара мағыналы (моносемия- лық) және кеп мағыналы (полисемиялық) болып бөлі- неді. Формасы (айтылуы мен жазылуы) басқа-баска бо- ла тұра, мағыналары бір-біріне жақын я мағыналас син- оким жұрнақтар да болады; сондай-ақ, формасы (айты- луы мен жазылуы) бірдей бола тұра, мағыналары езара бір-біріне алшақ омоним жүрнақтар болады. Қазіргі кезде сөз тудыру жағынан өнімді я енімсіз болуларыа қарай, олар құнарлы жұрнақтар және кұ- нарсыз жұрнақтар болып салаласады. Сөйтіп, жүрнак.тардын. шығу төркіндерінде де. даму және қалыптасу тарихында да, беретін мағыналары мен атқаратын қызметтерінде де қаншальіқты ерекшеліктері мен өзгешеліктер бола тұрса да, олар бей-берекет быты- ранды қосымшалар емес, бір үлкен жүйеге сарқылатын (кұйылатын) және сол жүйеден ұя-үя болып тарайтын жүйелі категория екенін көреміз. Жалғаулар Жалғаулар, жоғарыда айтылғандай, сөйлемдегі жеке сөздерді өзгертіп, түрлендіру арқылы оларға белгілі грамматикалық мағына үстейтін морфологиялық форма- лар болып есептеледі. Жалғауларда мағыналық дербес- тік те, тұлғалық дербестік те болмайды. Өйткені жалғау- лар, біріншіден, жеке-дбра қолданылмайды, екіншіден, жеке-дара түрғанда ешқандай мағынасы да болмайды. Ал мағыналы сөздерге қосылғанда, олардың атқаратын қызметтері де зор және ол сөздерге тиісті грамматикалык мағыналар да жамайды. Жалғаулар тұлға жағынан байыпсыз болады. Бірақ олар жалғанатын сөздердегі дауысты дыбыстардын әуе- ніне қаран не жуан, не жіңішке болып сәйкесетіні сияк-' ты, дауыссыз дыбыстардың да орайына қарай қатаңдап,' 38 ұяндап, сонарланыгі, екі-үш вариантты болып түрленгені ғана болмаса, шексіз өзгере бермейді. Мысалы: көптік жалғауды алсақ, оның варианттанған түрлері -лар, -лер, -дар, -дер, -тар, -тер болса, ілік септіктің қосымшасы -нын, -нің, -дын, -Дің, -тың, -тің, жіктік жалғаудың I жақ косымшасы -мыз, -міз, -пыз, -піз, -быз, -біз т. б. болады. Бірак, осылайша варианттанып келетін жалғаулардьің грамматикалық мағыналарына да, қызметтеріне де түр- ленуден басқа езгеріс енбейді. Жалғаулар сөйлемдегі сөздердің аралықтарындағы әр қилы аса жалпы қатынастарды білдіреді де, сол ка- тынастардын. түр-түрінің көрсеткіші есебінде қызмет ете- ді. Сондықтан, жүрнақтарға қарағанда, жалғаулардың ерісі де кең, өресі де жазык. болып келеді. Мысалы, сеп- тік және тәуелдік жалғауларды алсак, олар тек зат есім- дерге ғана жалғанып қоймай, субстантивтенетін сөздер- дің қай-қайсысына болса да жалғана береді. Көптік жал- ғаудың өрісі де осындай. Ал, жіктік жалғауды алсақ, ол да сөйлемде баяндауыш болатын сездердін бәріне де тал- ғамай жалғана береді. Қазіргі қазақ тілінде жалғаулардың терт түрі бар. Олар: көптік жалғау, тәуелдік, септік, жіктік жалғау. Осы төрт түрлі жалғаудың әрқайсысынын. өзіне тән грам- матикалық мағыналары, сол мағыналарына орай, арнау- лы грамматикалық формалары және сол грамматикалық мағыналары мен формаларына сай, олардын. езді-ездері- не тән ерекше қызметтері бар. жүктеу/скачать 0,69 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|