Үерахмеди ысқАҚов қазіргі қазақ тілі морфология
Қой (ғой) демеулігі бар, жоқ, кеп, мол, емес
жүктеу/скачать 0,69 Mb.
|
АХМЕДИ-ЫСҚАҚОВ-Қазіргі-қазақ-тілі
- Бұл бет үшін навигация:
- ІІІектік демеуліктер
- Болжалдық демеуліктерге -мыс (-міс)
- -Мыс (-міс)
- Болымсыздық демеуліктері.
- Түрсын, түрмақ
| Қой (ғой) демеулігі бар, жоқ, кеп, мол, емес сияқты сөздермен де тіркесіп, оларға тұжырымдау мәнін үстей- ді. Мысалы. Қазір колхоз бар ғой, уақытша үйінің бір жағын берер (Ғ. Мүстафин); Тоқаштан ол үиіін аңы ал- ған жоң қой (3. Шашкин).
ә) -ды (-ді, -ты, -ті) шылауы сөйлемдегі ойды, жеке сөздср мен сөз тіркестерінің мағыналарын нақтылай айту үшін қолданылады. Мысалы: Олар елге пана-ды, Олар 376 елге аға-ды (Н. Байғанин). Мінген атым қула-ды, Қыл- іиық жүнді қара-ды (Қобыланды). ІІІектік демеуліктер белгілі бір нәрсеге, іс-әрекет- ке, амалға, сын-сипатқа, мезгілге т. б. шек қоя тұжы- рымдап айту үшін қолданылады. Ондай демеуліктердің қатарына қана (ғана), -ай шылаулары жатады. а) Қана (ғана) демеулігі атау формадағы, тәуелдеулі, ссптеулі есім сездерге, сын есімдерге, мезгіл, мекен монді сөздерге етістік формаларына тіркесіп қолданылады да, оларға шск қою мәнін үстейді. Мысалы: Біреп-саран үйшіктердің маңдарында әлсіреген оттар ғана жылтырап көрініп, (щырын күңкілдеген дыбыстар ғана естіледі (С. Сейфуллин). ә) -ақ демеулігінің негізгі мағынасы күшейту болға- нымен, қолданылу ерекшелігіне карай, шск қою, тежеу мағыналарын да білдіреді. Мысалы: Мен бүгін ас жеме- сем де, ңуаньиипен-ақ тоңпын (Қазақ ертегілері; Мың- нан аса жылқыны үиі-ақ адам бағып жүр (F. Мүсіре- пов). Болжалдық демеуліктерге -мыс (-міс) және -ау шылаулары жатады. а) -Мыс (-міс) демеуліктері жеке сөздер арқылы, сөз тіркестері арқылы және сөйлем ар- қьілы берілген ойға күмандану, болжалдау, көмескілен- діру, сенімсіздік білдіру, мысқылдау, кекеу мәнін жамау үшін жүмсалады. Мысалы: «Үйлесер едік» деп айтады- мыс (Б. Майлин); Ззрі қатты ңырсық экені Абай ңатты кінәлапты -мыс (М. Әуезов). ә) -ау демеулігінің негізгі мағынасы күшейту реңін устеу болғаиымен, кейде қолданылу ерекшелігімен байла- нысты өзі тіркесетін сөзге болжалдықмән жамау үшін де жүмсалады. Мысалы: Мылтығы сорайған солдат осы қа- шып кетер-ау дегендей өкиіесін басып келеді (Б. Май- лин); Біреу келе жатыр-ау көшемен деп оіілады Асқар (С. Мұқанов). Болымсыздық демеуліктері. а) Түгіл демеулігі зат есім, сын есім, сан есім, есімдер, кимыл атауларына тір- кесіп, болымсыздық мағына жамайды. Мысалы: Жазғы ауыл түгіл, қысқы қыстауды да бірге салдьіқ (Ғ. Мүсі- репов). ә) Түрсын, түрмақ сөздері де түгіл септеулігімен әрі мағыналас, әр қызметі жағынан да пара-пар түсетін де- меулік шылаулар деуге әбден болады. Мысалы: Өзгертті с°гыс ауа райын, Қарт түрсын іиекті жылап бала уайым (С. Мұқанов). 377 Қомсыну демеулігіне екеш шылауы ғана жатады. Ол тіркесетін сөзге қомсыну, кемсіну, тіпті кейде мүқату сиякты мағыналык рецктер үстейді. Бұл шылау көбінесе есім сөздерге тіркеседі де, олардан үнемі кейін, поспозіх- цнялық қалыпта тұрады. Қүс екеіи қүс та балапанып ұядан қияға уіиырып үйретеді XII т a р а у ОДАҒАИЛАР жүктеу/скачать 0,69 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|