Үерахмеди ысқАҚов қазіргі қазақ тілі морфология
§ 110. ОДАҒАПЛАРДЫҢ ҚЫЗМЕТІ
жүктеу/скачать 0,69 Mb.
|
АХМЕДИ-ЫСҚАҚОВ-Қазіргі-қазақ-тілі
§ 110. ОДАҒАПЛАРДЫҢ ҚЫЗМЕТІ Одағайлар ойды көріктендіріп, ырғакпен (интона- ция) айтылатын сөйлем емес, бірақ сөйлемге балама ре- тінде колданылатын сөздер. Бірақ олар — іштей мүше- ленбейтін, синтаксистік жағынан басқа грамматикалық категориялардан окшау тұратын, әлеуметтік кызметі мен мәні әбден түсінікті болып калыптаскан сөздер. Осы брекшеліктеріне қарай, одағайлар адамның көңіл күй- лерімен байланысты алуан түрлі сезімдерді білдіретін лепті, сүраулы сөйлемдер ретінде қолданылады. Мыса- лы: қане! деген одағай келщдер! іске кірістік я іске кі- рісіңдер! деген ишаратты білдірсе, міне! деген одағай һердіңдер ме, айтқаным осы еді немесе осы сияқтанған басқа мағынада колданыла береді. Ауызекі тілде қане! міне! дегендердің орнына сыпайырак ңанікиіңіз, мініки- іңіз деп, мә! жэ! деудің орнына мәңіз! жәңіз! деп те ай- тады. Одағайлар екі түрлі жағдайда ғана сөйлем мүшесі бола алады. Одагайлар кейбір көмекші етістіктермеғі тіркесіп 381 күрделі мүшенің кұрамына кіреді. Мүндайда көмекші етістік одағайды басқа сөздермен грамматикалық бай- ланысқа түсіретін дәнекер болып кызмет атқарады. Мы- салы: Ә т-т е-г е-н е-а й — деді ол таңдайын ңағып^ (С. Мүқанов); Қ ү р - қ ұ р ... р р. Ә й, ә й!— десті үйдің ішінен екі дауыс (бү да); Моһ! моһ!— деп кешкі тьшық даланы басына көтерді (бү да) дегендердегі одағайлар де етістігінің дәнекерленуімен, қайтті? не деді? қайтіп? нс Оіп? деген сүрауларға жауап болып, сөйлемнің мү- шесі бола алады. Одағай сөздер субстаіітнвтеніп, түрлі қосымша: лар кабылдап. сөйлемнік қалыпты мүшесі болады. Мы- салы, Аллаңнан ойбайым тыньии (мәтел); Қешке әрі тоңып, әрі иіаріиап аһлап, уһлеп отырған, кемпір өзін өлтіріп кете жаздаған кім екенін есіне алды (С. Қөбе- ев); Койдың көл жағынан шэй-шэйлеп бір бала түре- гглді (Б. Майлин) т. б. жүктеу/скачать 0,69 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|