Үерахмеди ысқАҚов қазіргі қазақ тілі морфология
§ 109. ОДАҒАИЛАРДЫҢ ТҮРЛЕРІ
жүктеу/скачать 0,69 Mb.
|
АХМЕДИ-ЫСҚАҚОВ-Қазіргі-қазақ-тілі
- Бұл бет үшін навигация:
- Туынды одағайларға
§ 109. ОДАҒАИЛАРДЫҢ ТҮРЛЕРІ Одағай сөздер көбінесе адам сезімінің алуан түрлі күйін білдіретін дыбыстар сияклы болып келеді. Бірақ олар жай ғаиа дыбыстар емес, жұртшылықка әбден тү- сінікті болып, белгілі дағды бойынша сөз ретінде пайда- ланылатын дыбыстар. Олар жүртшылыкка әбден түсінік- ті болып қалыптасқандықтан, жай ғана дыбыстардың қа- 379
Одағайлар негізгі және туынды болып екіге бөлінеді Негізгі одағайларға: ау, па, ей, әй, е, уа, уау, уай, я пай, э, о, оһо, ой, әй, ие, аһа, ау, беу дегендер жатады Бұл одайлар қайталанып та қолданылады. Туынды одағайларға: мәссаған, бәрекелді, әттегенай жаракімалла, мащарай, о тоба, астапыралла, япырмай ойпырмай, о дариға... сияқтанғандар жатады. Бүлар әуел-бастағы мағыналы сөздерден я сөз тіркестерінеи бірігіп одағай сөздерге айналған. Мысалы: мәссаған де- ген одағайдын бастапқы төркіні — мә, саған; бәрекелді дегеннің төркіні — барақа аллаһу (алла саған бақьп берсін); жаракімалла дегеннің төркіні — я рақым (бер) алло; масщрай дегеннің түбірі — масқара-ай; о тобс дегеннің төркіні — иситиғфсіру аллаһу (алла кешірсін); япырай, ойпырмай, апьірай дегендердің түбірлері — я, пірім-ай; ой, пірім-ай дегендерден шыққан. Ал әттегенай деген одағай эйт деген-ай (айт дегенің -ой) дегеннен шыққан. Бірақ бұл сөздер өздерінің бастапкы акиқат- тық мағыналарынан тіпті алыстап, тан калу, үнату, ма- дақтау, өкіну шошыну сияқты көңіл күйлерін білдіретін одағайларға айналып кеткен. Сол тәрізді, е, тәйір; тәйір-ай; уа, дуние; әттең; іиір- кін-ай; я сәт; аттан; алақай деген сияқты ескі ұғымдар- ды білдіретін сөздер көбінесе одағай ретінде әуелі ауыз- екі тілде қолданылып, біртіндеп әдеби тілге де еніп ке- тіп жүр. Сөйтіп, одағайлар тек көңіл күйін білдіретін күрделі дыбыстардан ғана емес, бастапкы кезде ақиқаттық ма- ғынасы бар сөздерден де шығады. Одағайлар тек ерте- ректегі дәуірлерде шыққан сөздер ғана емес, я олардын калдықтары ғана емес, кейінгі кездерде де, біздің зама- нымызда да шығып отыратын категория. Одағайлардың дәлді мағынасы нактылы сөйлеу жағ- дайларымен байланысты контексте айкындалады, өйтке- ні бір одағай сөздің өзі, қолданылу ерекшелігіне қарай, әр сөйлемде әр түрлі мағьіна береді. Демек, бір одағай- дың өзі бірде таңырқау, бірде сүйсіну, бірде налу, бірде аяу, бірде ызалану, бірде үнату, бірде үнатпау, бірде кү- діктен^' бірде мысқылдау, бірде назар аудартып қара- ту сиякты жай-күйлерді білдіріп ауысып отырады. Мы- (Салы: Әй, сол ма, тейірі! (Ғ. Сланов); Әй, байғүсым-ай, басын бастаса, тусіне кетесің-ау! (С. Мұканов); Әй, сен өзің әрі кетші! (С. Мұқанов). Сөйтіп, көңіл күйіне байланысты, жоғарыдағы сияқ- ты, одағайлардың өздері әлденеше түрге бөлінеді. Бі- рақ мағыналарының соншалык ауысып отырғандығынан оларды жіктеу тіпті киын. Егер топтасақ, көңіл күйінің. алуан түрлі райын бас-басына атап санауға мәжбүр бо- латын сияқтымыз. Сондыктан жоғарыдағы сияқты ода- ғайларды шартты түрде бір топқа жатқызып, көніл күйі одағайлары деп атауға болады. Бұлардан баска тілімізде адамға арнай айтылатын: кзне, міне, әні, мэ, жә, әйда, әй, тек, тәйт сияқты ода- ғайлар да бар. Бұлардың мағьіналары жоғарыдағы ода- ғайлардан гөрі басқашарактау. Демек, олардың кейбі- реулері көрсету я нүсқау (кәні, міне, әні), кейбіреулері үсыну (мә, айда), кейбіреулері тыю (жәй, тәй, тек, тәйт) мағыналарын береді; бұларды ишарат одағайлары де- ген дұрыс. жүктеу/скачать 0,69 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|