Өзін – өзі тексеруге арналған сұрақтар

3. 
   Сақтардың Александр Македонскиймен соғысқан аймақтары және мерзімі?
   
4. 
   Сақтардың Александр Македонскиймен соғысқан жылдары?
   

3. 
   Аманжолов К., Тасболатов А. «Қазақстанның әскери тарихы». – Алматы: «Білім», 1999.-312 бет, суретті.
   
4. 
   Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы, 1998.
   

№4 Тақырып: Қазақ-қалмақ соғысындағы түбегейлі бетбұрыс және Аңырақай шайқасы (1730). Аңырақай шайқасынан кейінгі жоңғарлар және Абылай басшылығындағы қазақ әскері (1731-1745).

3. 
   Аңырақай шайқасының негізгі салдары?
   
4. 
   Қазақ – қалмақ соғысы?
   
5. 
   Аңырақай шайқасынан кейінгі жоңғарлар және Абылай басшылығындағы қазақ әскері (1731-1745)?
   

Қазақ-қалмақ соғысының екінші кезеңіндегі қазақ хаңдығының сыртқы саясатына келсек, қазақ жеріне аш бөрідей анталаған қоқан хандығы, қалмақ, орыс, қытай елдерінің қаупін білген ақын бір шумақ өлеңмен сол кездегі қазақ хандығының сыртқы қатынасын бедерлейді:

Осындай ауыр, жан-жағынан қоршаған жауға қарсы тұрып, жерін, елін қорғау үшін XVIII ғасырдың 20-жылдарының аяғында Сайрамға жақын іргелес Сазтөбе деген жерде үш орданың ел билеушілері мен ру басылары қатысқан бүкіл қазақтың үш Ордасының съезі шақырылды. Сьезден кейін Кіші Орданың хандық билігі Әбілхайырдың, Орта Орда Сәмеке мен Күшіктің қолына көшті. Ұлы Орда билігі Төле биде қалды. Қазақ даласьшың үш Ордаға (жүзге) бөлінуі біздің қазіргі ұғымымыздағы бір-біріне тәуелсіз бөліну емес, оның себебі жаугершілік заманда қазақтын кең-байтақ аумағын батыстағы, солтүстіктегі, шығыстағы және оңтүстіктегі жаудан қорғау үшін майданға бөлініп, елді қорғауға және керек кезде даяр болу үшін қабылданған шешім болатын. Осылайша елді жаугершілік жылдарда үш бөлікке бөліп басқару Хұндар, Түрік империясы, Шыңғыс хан заманынан келе жатқан дәстүр болатын. Сол дәстүрмен оң қанат, сол қанат және орталық әскер тобын құрып, даяр болу үшін көбіне-көп географиялық, саяси бірлікке ұласудан шыққан айла болатын.

Бірақ кейіннен үш ордаға бөлінудің Хұн империясына да, Шыңғыс хан империясына да, Қазақ хандығына да пайдасынан гөрі залалы көп болды. 1726 ж. ұлы кеңесте елімізді, жерімізді жоңғар басқыншыларынан азат ету үшін қазақ халқы бір тоқтамға келіп, барлык күшті жауға қарсы жұмылдыру жөнінде бір пікірге келгені туралы А.И.Левшиннің айтуынша, дұшпанға қарсы алғашқы бірігу басталды.

Қазақ фольклорын жинаушы Ә.Диваевтың айтуынша, Қіші Орда, Орта Орда және Ұлы Орданың қосылып, Кіші жүзден шыққан Саңырақ батыр мен Орта жүзден Қабанбай батыр, Ұлы жүзден Ошақты (Тасжүрек) бірігіп, Бұланты және Бөлеңті өзендері Қара сиыр деп аталатын жерлерде қалмақтарға түпкілікті соққы бергенге дейін соғысқаны айтылады. Бұл жерлер күні бүгінге дейін "Қалмақ қырылған" деп аталады.

Үш бағытта шабуылдаушы әскерге басшы топтардын бірігуі орналасқан жерінің ыңғайына қарай Ордабасы тауынан басталған, ал екінші тарихи жер үш орданың ханы Болат ханның "үлкен ордасы" қонған жер болса керек. Сондай-ак барлық қазақ қарулы күштерінің қолбасшысы Әбілхайыр ханның уақытша тұрағы "Кіші Орда қонған" жер. "Әбілхайыр сайы" деп аталады. Әбілхайыр ордасында мыңдык әскер басшылары белгіленіп, оларды жасақтайтын ру-тайпалардың саны қатаң түрде көрсетілді. Әскерге қатан тәртіп орнатылып, барлау жүргізуге жан-жақты мән берілді. Әбілхайыр Бұқарадан қару-жарақ сатып алады, ат-көлік жинастырады, әскердің дайындығын тексеруге билерді, батырларды аттандырады. Қолда бар архив материалдарына және Бұхар жыраудың "Қабанбай батыр" жырына сүйенсек, мыңдықтан әскер кұраған 29 сардардың, батырлардың рулары мен есімдері түгел толық келтірілген. Олар: 1. Қара керей Қабанбай, 2. Қанжығалы Бөгенбай, 3. Көк-жарлы көкжал Ба рақ, 4. Керей Жәнібек, 5. Шанышқылы Бердіқожа., 6. Керей Жанатай ер, 7. Тоғас Қосай, 8. Тума Шағалақ., 9. Мұрын Боранбай., 10. Үйсін Саршуаш., 11. Қыпшақ Есім хан., 12. Қыржы Бостан., 13. Тарақты Баймұрат., 14. Тоқпақ Қосабай., 15. Матай батыр., 16. Сибан Шышқожа., 17. Шойбек Сеңкібай., 18,, Қаңлы Құлан., 19. Сіргелі Елшібек., 20. Қаратай., 21. Ысты Толек., 22. Сиқымңан - Шінет, Рысбек., 23. Ботбай Сөмен., 24, Шымыр Қойкелді., 25. Қоңырат Төлебай, Болат., Кіші ордадан: 26. Рамадан Алшынбай., 27. Қарақалпақ Құланбек., 28, Жаныс Өтеген., 29. Шапырашты Наурызбай батырларды білеміз. Олар кезінде ел ардақтап атайтьш әруақты жандар еді. Бір еске салатынымыз, қазақ мыңдықтарын басқарған басшыларының есімдері рулық, жүздік деңгейден асып, жалпы ұлттық межеге көтерілген. Олар қанды сайыстарда талай рет суырылып шыққан ерлер еді. Олардың даңқы бір ғана Аңырақай шайқасында емес, басқыншы жаудан қазақ жерін толық тазартқанша есімдері ұлы далаға аңыз болып, ұран болып, ұлттық сананы қалыптастыруға өз үлестерін қосты. Аңырақай шайқасына қазақтар да, қалмақтар да жеткілікті дайындалды. Қазақ әскерінің жалпы саны мыңдықтармен есептесек, 29 мыңдық немесе 29 мың адам болды. Қазақ әскерінің сол қанатын Әбілмәмбет хан, Сәмеке сұлтан, Қазыбек би, Қабанбай батыр басқарды. Әскердін оң қанатын Толе бидің өзімен бірге Қойгелді, Қосы-Шінет, ол кезде 17-18 жасар Мәмбет, Сәңкібай, Шойбек сияқты батырлар басқарды. Орталық әскер тобын Әбілхайырдың өзі, Әйтеке би, Бөгенбай, шақшақ Жәнібек батырлар басқарды. Қазақ әскерінің құрамына келсек, негізгі адам күші үш жүзден түгел қамтып құрылды.

1. 
   Аңырақай шайқасының негізгі салдары?
   
2. 
   Аңырақай шайқасынан кейінгі жоңғарлар және Абылай басшылығындағы қазақ әскері (1731-1745)?
   
3. 
   Қазақтың хас батырларын атаңыз?
   

3. 
   Аманжолов К., Тасболатов А. «Қазақстанның әскери тарихы». – Алматы: «Білім», 1999.-312 бет, суретті.
   
4. 
   Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы, 1998.
   

№5 Тақырып: Қазақтардың азаттық шабуылы және жоңғар хандығының күйреуі (1746-1758). Қазақ-жоңғар соғысында тарих көшін бастаған батырлар.

3. 
   Қазақтардың азаттық шабуылы және жоңғар хандығының күйреуі (1746-1758)?
   
4. 
   Қазақ-жоңғар соғысында тарих көшін бастаған батырлар?
   

1745 ж. қыркүйекте Қалдан Церен қайтыс болды. Елде билік үшін талас басталды. Жоңғарлардың қырқысын пайдаланған Абылай бастаған қазақ әскерлері асықпай шабуылға шықты. Орта жүз ханы Сөмеке Бөгенбай қолының тез Ұлытау маңына аттануына өмір беріп (хабар жеткізуші) жіберіп жатты. Жалпы Бөгенбай қолы бетін Сарыарқаға бұрды. Оңтүстік Қазақстанда Шілетұлы Рысбек жоңғар хонтайшысының Қаратаудағы жазғы ордасын талқан- дап, күл-парша етті.

Қазақтың бұрынғы жерлері Ертістің жоғарғы ағысы, Үлбіге құяр сағасы, Бұқтырма, Нарын өзендерінің жоғары бөлігі қазақ еліне қарады. Сонымен ойрат-жоңғарлардын көпшілігі казақ жерінен кетіп, Сібірдін аудандарына және басқа да жерлерге орналасты. Ойрат басшысы Әмірсана қазак жерін паналады. Көп кешікпей манчжур-қытайлықтар Әмірсана мен басқа да ойрат босқындарьш іздеуді сылтау етіп; қазақтар тарапынан қарсылық болған жағдайда әскери күш қолдануды көздеп, Қазақстан аумағына басып кірді. Осы кезде ежелгі қазақ жерін жонғар басқынщыларынан азат еткен сұлтан Абылай өз ықпалын тек Орта жүзге ғана емес, Ұлы жүзге де жүргізді. Ол манчжур,қытайларға қарсы күш жинай бастады. 1756 ж. тамызда Цинь әскерлері мен Абылай басқарған қазақ жасақтары арасыңда әскери қақтығыс болып, казақтардың Цинь әскеріне тойтарыс берумен аяқталды. Осы жылдың жазында Жоңғарияны жаулап алуды аяқтамастан, Әмірсана мен басқа да ойрат басшыларын ұстауды сылтауратып, манчжур-қытай отрядтары Қазақстанға бірнеше жерден басып кірді. Цинь билеушілері қазақтарға қатысты ресми жарлықтарында "Циньдерге Қарсы шығушы ойраттардың жасырғандығы үшін аяусыз қырып-жоятындығы, тіпті қазақ елінің толық жойылуына дейін барады , - деп қорқытты

1. 
   Қазақтардың азаттық шабуылы және жоңғар хандығының күйреуі (1746-1758)?
   
2. 
   Қазақ-жоңғар соғысында тарих көшін бастаған батырлар?
   

2. 
   Аманжолов К., Тасболатов А. «Қазақстанның әскери тарихы». – Алматы: «Білім», 1999.-312 бет, суретті.
   

№6 Тақырып: Қызыл армияның Қазақстанда құрылған ұлттық бөлімдері (1918-1940). Түркістан автономиялы Кеңестік Республикасы құрған Қызыл армияның ұлттық бөлімдері.

3. 
   Қызыл армияның Қазақстанда құрылған ұлттық бөлімдері (1918-1940)?
   
4. 
   Түркістан автономиялы Кеңестік Республикасы құрған Қызыл армияның ұлттық бөлімдері?
   

1918 ж. 18 қаңтарда Халық Комиссарлары Кеңесінін төрағасы В.И.Ленин "Жұмысшы - Шаруа Қызыл Армиясын құру туралы" декретке қол қойды. Алғашқы кезде Қызыл Армия еріктілерден құрылды, өйткені Кеңес өкіметінің армияны жергілікті жерде есепке алып, ұйымдастырып, оны қару-жарақпен қамтамасыз етіп отыратын әскери ақпараты болмады.

Антантаның көмегіне сүйеніп, адмирал Колчак пен генерал Толстов қылмысты ерекеттерін өрістетті. Ақ гвардияшы атаман Дутовтың әскерлері Орынборды басып алып, Қазақстан мен Түрікстанның кеңес аудандарын елдің орталығынан уакытша бөліп тастады. Осындай ауыр кезде, 1918 ж. 14 маусым күні В.И.Лениннің Кеңес Қызыл Армиясының ұлттық бөлімдерін ұйымдастыру туралы "Барлық еңбекші мұсылмандарға" деген үндеуі шықты.

Патшалы Ресей ХІХ ғасырдың екінші жартысында қазак елін толық жаулап алып, оны үш әкімшілік құрамына бөліп тастады. Қазан төңкерісіне дейін, Қазақстанда бір орталықтан басқаратын әкімшілік болған жоқ. Қазіргі Қазақстан Республикасының Сырдария, Жетісу, Түркістан генерал-гу-бернаторлығы, Семей және Ақмола облыстары, Далалық генерал-губернаторлығы, Торғай облысы - Орынбор губерниясы сияқты әкімшілік бірліктері құрамында болды. Алдын ала еске салайық, Қазақстан азамат соғысы жылдарында біртұтас мемлекет болмағандықтан, шетел ингервенциясы мен азамат соғысы жылдарында мұнда құрылған Қызыл Армияның ұлттық құрамдарын екі негізгі облыстарға бөлуге болады. Біріншісін, Түркістан Автономиялы Кеңестік Республикасы құрамына кіретін облыстардың -Жетісу, Сырдария (Амудария бөлімін қоса), Закаспий бөлімдерінің және Алтай губерниясьшың қазақтары мен басқа орыс емес ұлттарын құрайды. Екіншісін, Қазақ әскери комиссариаты құрған Қызыл Армияны ұлттық қазақ әскер бөлімдері құрайды.

1918 ж. екінші жартысында Н.А.Поскуцкий басқарған Закаспий майданының командованиесі қазақтардан атты әскер бөлімдерін құру туралы мәселе көтеріп, бұл істі Әндіжан кеңесіндегі жұмыста өзін белсенді көрсеткен большевик У .Бапишевке тапсырды. Қызыл Армия бөлімдерін құруға Қазалы, Перовск, Ақмешіт, Шиелі және Ферғана облысы мен басқа да облыстардын бірқатар елді мекендерінің жергілікті халқы белсене қатысты. Жауапты өкіл Бунятов 1918 ж. аяіында Ташкентте жергілікті қазақтардан құралған еріктілердің бірнеше эшелондарын жіберді: Қазалыдан 130, Перовскіден - 135, Шиеліден -161, Ферғана облысынан - 118 адам болды.

1918 ж. қараша айы бойына Бунятов Түркістан Республикасының әскери халық комиссариатына әртүрлі ұлттардан құралған 554 еріктілерді жіберді. 1918 ж. 12 желтоқсанда У.Бапишев Түркістан Орталык Атқару Комитеті бекіткен Түркістан әскери комиссариатының №17083 мандатын алды, онда Закаспий майданы штабының өкілі У.Бапишевке мұсылман (қазақ) Қызыл Армиясын құру туралы тапсырма бергені айтылды. 1918 ж. аяғында Әндіжан мұсылмандық Кеңесі Атқару комитетінің Ашхабад майданы әскери-саяси штабынын төрағасы У.Бапишевке жіберген баяндамасында қысқа мерзімде мұсылман Қызыл Армиясы қүрылып, оның жаттықтырылған бір бөлігі социалистік Қызыл Армиянын қатарын толықтыру үшін Ташкентке жіберілгені хабарлан-ды. Баяндамада сонымен қатар 300 мұсылманның әскери 1918 ж. екінші жартысында Н.А.Поскуцкий басқарған Закаспий майданының командованиесі қазақтардан атты әскер бөлімдерін құру туралы мәселе көтеріп, бұл істі Әндіжан кеңесіндегі жұмыста өзін белсенді көрсеткен большевик У .Бапишевке тапсырды. Қызыл Армия бөлімдерін құруға Қазалы, Перовск, Ақмешіт, Шиелі және Ферғана облысы мен басқа да облыстардын бірқатар елді мекендерінің жергілікті халқы белсене қатысты. Жауапты өкіл Бунятов 1918 ж. аяғында Ташкентте жергілікті қазақтардан құралған еріктілердің бірнеше эшелондарын жіберді: Қазалыдан 130, Перовскіден - 135, Шиеліден -161, Ферғана облысынан - 118 адам жіберілді.

1. 
   Қызыл армияның Қазақстанда құрылған ұлттық бөлімдері (1918-1940)?
   
2. 
   Түркістан автономиялы Кеңестік Республикасы құрған Қызыл армияның ұлттық бөлімдері?
   

2. 
   Аманжолов К., Тасболатов А. «Қазақстанның әскери тарихы». – Алматы: «Білім», 1999.-312 бет, суретті.
   

№7 Тақырып: Қазақ өлкелік әскери комиссариаты жанында құрылған Қызыл армияның ұлттық бөлімдері.

1. 
   Қазақ өлкелік әскери комиссариаты жанында құрылған Қызыл армияның ұлттық бөлімдері?