ФЕНОМЕН ЭТНИЧЕСКОЙ САМОИДЕНТИФИКАЦИИ В ИСТОРИКО-ФИЛОСОФСКИХ ИССЛЕДОВАНИЯХ

ФЕНОМЕН ЭТНИЧЕСКОЙ САМОИДЕНТИФИКАЦИИ В ИСТОРИКО-ФИЛОСОФСКИХ ИССЛЕДОВАНИЯХ

Оразымбетова З.Ш., Оразымбетова Л.Д.

ЮКГФА, ЖенНПУ, Шымкент, Казахстан

This scientific article, historical and philosophical studies provided by the phenomenon of ethnic self-identification

Многочисленные исторические исследования ученых-этнологов из разных стран убеждают нас, что на протяжении всей человеческой истории (от первобытного состояния до наших дней) у людей существовала и существует потребность в знаниях не только о своей жизни, традициях и обычаях, но и о культуре окружающих народов. Наличие этих знаний позволяет в данное время более достоверно ориентироваться в окружающем мире, надежней и уверенней чувствовать себя в нем. Несколько тысячелетий продолжается накопление сведений и различного рода материалы о многих народах мира, при этом уже в древности предпринимались попытки не ограничивать эти знания только простым изложением или описанием.

В этой связи отечественная этнология разрабатывает целый ряд приоритетных научных направлений, где проблемы этногенеза и этнической истории казахов занимает особое место. Это направление связано не только с историей и культурой народа, но и с осознанием места человека в нем. Более того, история любой области научного знания с большей или меньшей степенью убедительности свидетельствует, что ее возникновение всегда было обусловлено практическими потребностями людей. В данном случае этнология не является исключением. Необходимо лишь определить круг наших интересов, сконцентрированных на понимании этнической самоидентичности.

В рамках программы возрождения национальной культуры и возвращения к этническим корням, возрастающие на сегодняшний день процессы глобализации и интеграции, развитие как постиндустриальных обществ, так и традиционных, где проявляются высокие технологии на фоне этнических устоев - все это наиболее обостряет интерес к осмыслению этнической самоидентификации с позиций исследования историко-философского анализа. Более того, боязнь утратить свою культуру, самобытность, уникальность в этих условиях, характерная практически для всех народов, проявляется и на уровне государств, отстаивающих свою национальную идентичность, свои национально-государственные интересы. Тем самым человечество сталкивается с двойным вызовом. С одной стороны, возросли личное самосознание, чувство культурной идентичности. С другой стороны, значительно расширился взаимный обмен между людьми, народами и цивилизациями.

Рост национального самосознания можно представить и как защитную реакцию на стандартизацию социальной жизни. Культурная многоукладность и национальная самобытность находятся сегодня под угрозой, человечеству стремятся навязать какую-то одну модель как единственно верную, нивелировать все его многообразие под один трафарет. Отсюда естественная реакция народов - защитить себя, свою уникальность. Нарастающие антиглобалистские тенденции связаны с тем, что люди хотят быть не представителями некоего общего безликого мира, а носителями конкретного этнокультурного, национального сообщества.

Этническая самоидентификация, наиболее масштабно может быть рассмотрена с точки зрения философского осмысления или в рамках собственно философской этнологии, то есть «… определение этноса как уникальной системы, специфической природно-биологической и социокультурной целостности возможно прежде всего в рамках философской этнологии»[1].

Философская этнология это концепция нового формата связанная с оформлением «…особой философской науки о феномене этничности, его изучения и описания, постижения смысла и тайны этнического бытия общества и этнической идентификации»[2]. Именно этническая самоидентификация, позволяет отделить один этнос от другого, определить значимость тех или иных культурных традиций и культуры в целом.

Актуальность исследования феномена этнической самоидентификации обусловлена еще и тем, что является предметом изучения как отечественных так и зарубежных ученых, на всех параметрах и различных этносов. Несмотря на разноплановость и многоаспектность феномена, наблюдается как минимум один немаловажный и объединяющий фактор, в основе которого находится человек. Этот фактор может быть рассмотрен как один из культуро- и личностнообразующих он позволит более полно понять сущность человека, смыслообразующие для каждого индивида и каждой культуры вопросы «Кто мы?», но и имеет своим предельным основанием самый глубокий метафизический вопрос: «Что есть человек?». Процесс глобализации актуализирует вопрос о глубинных основаниях подлинного бытия человека, то есть ставит вопрос о глобальной идентичности, что связано с изменением роли национально-этнической и государственной идентичности в глобализирующемся мире.

Кроме того, проблема идентичности выявляется и в сфере этнической антропологии, которая изучает антропологический состав народов Земного шара в настоящее время и в прошлом. Антропологические исследования позволяют получить материалы, дающие возможность выяснить родственные отношения между расами, а также древность, место и причины возникновения расовых типов. Отличие той или иной группы населения по антропологическому типу позволяют реконструировать миграцию предков того или иного народа.

Возникновение самостоятельной науки о народах относится к середине XIX в. и также связано со многими практическими потребностями того времени, в первую очередь со стремлением объяснить различия в культурном развитии народов, понять механизмы формирования и особенности этнической психологии, выяснить причины расовых различий народов, установить взаимосвязь этнических особенностей и общественного устройства, определить причины расцвета и упадка культуры и исторической роли того или иного народа.

В сфере проблемы этногенеза и этнической истории а так же этнической антропологии, самоидентификация определяет формирование самосознания личности, определяет структуру собственного Я и в отношении других индивидов устанавливает собственную позицию. «Она становится фундаментальным фактором, удовлетворения человеческих потребностей в приобщённости, укоренённости в братстве, тождественности, системе ориентаций. В онтологии этническая самоидентификация кореллирует с понятием существования человека. Разработка проблемы этнической самоидентификации имеет методологическую значимость. Так, развитие культуры, классификация, периодизация и онтология её различных форм может быть рассмотрена с позиций этнической самоидентификации, что усилит в философском осмыслении культуры её человекоразмерный характер.» [3]. При этом у человека существует ряд идентичностей, которые могут меняться под воздействием различного рода внешних факторов, в зависимости от доступных индивиду коллективных принадлежностей. В настоящее время «культурные идентичности (этнические, национальные, религиозные, цивилизационные) занимают центральное место, а государственная политика складывается с учетом культурной близости и культурных различий» [4].

Феномен этничности неизбежно изменяется с учетом современного общества. Процессы которые ведут к модернизации влекут за собой к своеобразную деформацию культурных и иных различий путем вовлечения этносов в единую взаимосвязанную систему политических и социально-экономических отношений. «В то же время следует учитывать тот факт, что история любой нации - это не только история ее противостояния с другими нациями, но и история ее солидарности с ними. В истории любой нации имели место не только предубеждения в отношении других наций, но и понимание их, не только столкновения, но и сотрудничество между ними…»[5]. В то же время, настоящая действительность демонстрирует тот факт, что этнические ценности характеризуются устойчивостью, и определяют поступки и поведение людей. Противоречия данного характера в данный момент пока не объяснимы, но это всего лишь дело времени и первостепенная задача науки.

Особое общественное внимание проблема этнической идентичности приобретает с XX столетия. Современные авторы, определяют природу этнической идентичности преимущественно через комплекс культурных, языковых и психологических этнодифференцирующих признаков: язык, национальные обычаи и традиции, этика народа, историческая память, религия, материальная культура, представления о родной земле, национальный характер, народное и профессиональное искусство и др. Эти признаки отражают, прежде всего, элементы духовной культуры. Немало известно и то, что как цивилизации, так и входящие в них этносы всегда выделялись в соответствии с ведением традиционного хозяйственного уклада того или иного этноса. В нашем случае это кочевое скотоводство и охота.

Мировоззренческие, психологические и культурные аспекты жизни определяются традиционным хозяйственным укладом жизни. В связи с этим до сих пор существует такое традиционное явление, как этнокультурное разделение труда, которое определяет социальные возможности представителей отдельных этносов, и, соответственно влияет на формирование идентификационных стратегий. Поэтому изучение этнической идентичности с точки зрения культурно-языковых, хозяйственно-экономических факторов, так же является необходимым для понимания феномена устойчивости этничности, что обеспечивает решение проблем межкультурной интеграции казахстанского общества. Казахстан многонациональное государство с различными народами, культурами, традициями, отсюда в достаточной степени, может является объектом глубокого социально-философского исследования.

Как указывалось выше, философия наука, способна сделать много наблюдений и открытий в объяснении феномена идентичности. Очевидно, что необходимость в новой концепции о которой упоминалось ранее продиктована велением времени. В этой связи, Данакари Р.А. в своей работе «К вопросу о научном статусе и концептуальных основаниях философской этнологии» справедливо отметил, о необходимости разработки концепции, которая в свою очередь могла бы интегрировать и синтезировать новые знания, адекватные объективной реальности, «… насущной стала необходимость концептуального оформления особой философской науки о феномене этничности, его изучения и описания, постижения смысла и тайны этнического бытия общества и этнической идентификации - философской этнологии».

Философская этнология, обладая своим научным статусом и полипарадигмальным пространством исследования, даст возможность вычленять и анализировать вопросы, возникающие в пограничных сферах истории, философии, социологии и этнологии. К их числу следует отнести особенности взаимодействия социальной и этнической структур в условиях декомпозиции, транзитивности и трансформации общества, специфику влияния феномена этничности и этнических элит на политическую систему.

Социально-философское исследование этнического бытия подтвердило значимость всех признаков этноса как субстанциональных и системообразующих элементов единой универсальной системы, где решающую роль играют природно-биологические, социокультурные и духовно-ментальные факторы. Она не может развиваться стихийно, не может постоянно манипулировать общественным сознанием, слепо копировать западные модели. В многонациональном государстве всегда есть риск, опасность, для дезорганизации и дезориентации системы. Так как политические отношения между странами во многом до сих пор остаются межэтническими, немалая часть международных конфликтов кроме сугубо экономических противоречий имеет также в своих основах проявления антагонизма на этническом уровне. Следовательно, осознание и принятие ценностных установок и особенностей того или иного этноса (в том числе своего собственного) облегчает взаимопонимание на политическом и социо-культурном уровнях, как отдельных индивидов, так и целых народов и снижает уровень конфликтности общества. При соответствующем культурном развороте, внимание к феномену этнической самоидентификации способно поднять общий уровень толерантности.

Теоретически, создание модели способной проанализировать историческое развитие этноса и его идентичности, определить онтологическое и аксиологическое значение и даже выступить в роли некоего аккумулятора урегулирования социального конфликта вполне необходима. В настоящее время во многих публикациях лишь фрагментарно представлены исследования взаимосвязи социально-экономических и культурных компонентов этнической идентичности. В отечественной литературе проблемы этнической идентичности в национальных регионах рассматриваются в основном на примере культурно-языковых факторов. Что касается исследований традиционных хозяйственных укладов, то они ведутся преимущественно историками, этнографами и культурологами. Большинство проблем остаются дискуссионными как по причинам идеологического характера, так и в силу неадекватности их понимания. Пока не дана объективная оценка советскому наследию в области национальноэтнических отношений, и это не позволяет двигаться дальше в теоретическом познании этнического бытия общества, осмыслении «жизненного мира» человека в «новом» этническом и социокультурном пространстве. В нем имеется достаточно много важного, ценного, что нужно проанализировать, переосмыслить и сохранить, а также на что можно опираться и в современных социальных и историко-философских исследованиях. И только тогда, возможна постановка фундаментальных вопросов и достижение значительных результатов.

1. 
   Данакари Р. А. Феномен этнического бытия.// Автореферат. На соис.уч.ст. доктора фил-их наук. Волгоград 2007г.
   
2. 
   Данакари Р.А., научная статья «К вопросу о научном статусе и концептуальных основаниях философской этнологии» М., 2008г. //Вестник Волгоградского государственного университета. Сер.7: Философия. Социология и социальные технологии 2008г-N 1. - С. 25-27
   
3. 
   Хилканов.Д.Л. Этническая идентичность: роль хозяйственно-экономических и культурно-языковых факторов. //Дис. На соис.уч.ст. доктора соц-их наук. Улан-Удэ 2007г. стр 105
   
4. 
   Асылгужин, P.P. Этническая идентичность как социально-философская проблема Электронный ресурс. : дис. канд. филос. наук / P.P. Асылгужин. М. : РГБ, 2005.-167 с.
   
5. 
   Данакари Р.А. научная статья «К вопросу о научном статусе и концептуальных основаниях философской этнологии» 2008г. //Вестник Волгоградского государственного университета. Сер.7: Философия. Социология и социальные технологии 2008г-N 1. - С. 23-25
   

Біріншіден, отбасында тәрбие ісіне жетекшілікті көңіл бөлінбеуден, яғни тұрмыстағы дау-жанжал, ата-аналарының маскүнемдікке салынуы немесе олардың біреуінің болмауы кері ықпал жасайды. Осы орайда ғалым-педагог В.В.Трифонов тәрбиесі нешар балалардың пайда болуына қоршаған шағын ортасы (микросреда), отбасындағы тәрбиесі ықпал ететіндігін атап көрсете отырып, өзі жүргізген зерттеу жұмыстарының барысында қиын балалардың 44% -да толық отбасы болмағанын , яғни ата-анасының тек біреуі ғана болғанын, 30%-да жақын туыстарының біреуі (әкесі, шешесі немесе ағасы)заң алдында жауапқа тартылғандар.ал 15%-да әке-шешесінің біреуі ішімдікке салынғанын анықтаған.[2]. Бұдан шығатын қорытынды, қиын балалаодың пайда болуының негізгі себебі- отбасы тәрбиесінің дұрыс жолға қойылмауы. Сонымен бірге, В.Трифонов қиын оқушының пайда болуының физиологиялық, психосоматикалық негіздері бар екендігін де ескертеді[2].

«Қиын» балалардың шығу себептеріне ХХ ғасырдың басында өмір сүрген қазақ зиялылары да бей-жай қарамаған. Ж.Аймауытов: «Адам баласының ұрлық, істеу, өтірік айту,кісі тонау, өлтіру сияқты бұзақылықтарды жасауы тәрбиенің жетіспегендігінен... баланы бұзуға, яғни түзетуге себеп болатын бір шарт- жас күнінде көрген өнеге. Ол өнеге әке- шешесінің тәрбиесі арқылы қалыптасады» деген орынды пікір арқылы бала тәрбиесіндегі отбасының рөліне ерекше мән берген [4].

Екіншіден, мектептегі оқу-тірбие үрдісін ұйымдастыруда мұғалімдердің, сынып жетекшілерінің, мектеп әкімшілігінің тарапынан жекелеген оқушылардың мінез-құлық ерекшеліктерін, талап-тілектерін, қызығушылықтарын ескермеуден туындайды. Сондай-ақ, мектеп пен отбасының арасындағы байланыстың дұрыс жолға қойылмауы да әсер етеді.

Үшіншіден, бұқара халықтың, қоғамдық ұйымдардың тәрбие ісіне немқұрайлы қарауы, оқушылардың бос уақытын тиімді ұйымдастыруға көңіл бөлінбеуден туындайды.

«Қиын» балалардың пайда болуының әлеуметтік себептерімен бірге, экономикалық жақтарын да ескеру керектігі туралы белгілі педагог А.С. Макаренко былай дейді: «ерекше заң бұзушылар жоқ, тек қиын жағдайға тап болған адамдар бар, яғни белгілі бір ортасыз, достарынсыз қалған, жанашыры жоқ, тұрмыстың бар ауыртпалығы бір өзінің мойнына түскен, өмірлік тәжірибесі жоқ кез-келген бала заң бұзушылыққа барады» [5]. Сонымен, педагогикалық, психологиялық, физиологиялық, әлеуметтік зерттеулерге негіз болған және көпшілікті алаңдатқан «қиын» бала дегеніміз кім?

Ғалымдардың анықтамасына сүйенсек, «қиын» балалар қатарына психикалық дамуы уақытша баяулаған, тез ашуланшақ, уайымшыл, өзін төмен санайтын, мінез - құлқында психопатиялық формалар кездесетін, қозу күйін дәрі-дәрмек беру арқылы тежейтін, кәмелетке жасы толмаған құқықтық тәртіп бұзушы жасөспірімдер жатады екен [3]. Басқаша айтсақ, жағымсыз жағдайда дау- жанжал шығаратындар,арақ-шарап ішіп жеке меншік және қоғамдық мүліктерге қол сұғатындар. Бұған соңғы жылдары жасөспірімдер арасында нашақорлықтың кең етек алуы қосылып отыр. Ал нашақорлықтың көптеген қылмысқа итермелейтіні белгілі.

Соңғы жылдары қоғамда жүріп жатқан түрлі өзгерістер әсіресе ел экономикасының нарықтық қатынастарға көшуі ұрпақ тәрбиесіне өз салқынын тигізуде. Бұлай дейтініміз, күн көрістің қамын ойлаған көптеген отбасылары сауда-саттықпен айналысып жүріп бала тәрбиесін уысынан шығарып алады. Балаларының бос уақытының көпшілігі компьютерлік клубтарда өтетіндігіне тіпті мән бермедім,ондағы атыс - шабыс ойындардың бала психологиясына зиянын тигізетіндігі ойландырмады. Мектеп пен ата - ананың арасындағы байланыс төмендеді, әлеуметтік жіктелу орын алды, отбасының ажырасулары көбейді. Сөйтіп, аталған факторларға орай қиын бала мәселесі де жаңа сипат алып отыр.

Осыған орай қоғамның алдында әлеуметтік-саяси мәні бар үлкен міндет тұр, ол өскелең ұрпаққа қажетті білім беру және дүниетанымдық көзқарасын қалыптастыру, денсаулығын сақтау үшін қамқорлық жасау, бүгінгі нарықтық қатынас жағдайында өздерінің ата-бабаларының дәстүрін сақтай отырып, еңбек етуге әзір болуын қамтамасыз ету болмақ.

Жалпы қазақ халқының ұлттық тәлім - тәрбиесі мен мәдениеті талай халықтардың өкілдерін тәнті еткені тарихи жазбалардан белгілі. Марко Поло, П.Паллас, Г.Ю.Клапорт,А.И.Левшин, В.Радлов, Г.Потанин сынды көптеген зерттеушілер мен саяхатшылар қазақтың тұрмыс тіршілігі мен моральдық-этникалық ерекшеліктері жайында, ұлттық наным, салт-дәстүр туралы таңдана баяндаған [6]. Мәселен, А.И.Левшин: «қайырымдылық, адамды аяу, ақсақалдарға , қарттарға құрмет көрсету олардың ең жақсы қасиеті,» -десе, В.Радлов қазақтың қыз ұзату, келін түсіру, шілдехана,баланы бесікке салу, сүндеттке отырғызу, сияқты салт - дәстүрлерінің бала тәрбиесінлегі алатын орнын ерекше бағалаған [6].

Сондай тамаша дәстүрлерден ұзақ уақыт қол үзіп, тарихи тамырымыздан алыстай бастағанымыз әрине, өкінішті. Дегенмен, соңғы жылдары педагог-ғылымдар халықтық педагогиканың озық үлгілерін мектеп жүйесіне енгізуге талпыныс жасап, ұлттық тәрбиеге арналған «Атамекен», «Қиын», «Сенім», «Қыздар әліппесі» т.б. бағдарламалар ұсынуда.

Бұл бағдарламалар баланың бойында туған жерге деген сүйіспеншілік, адамгершілік, еңбексүйгіштік қасиеттерді тәрбиелеуге бағытталған . Аталған бағдарламалар қиын бала мәселесін шешуден ұлттық тәрбиенің мол мүмкіндіктері бар екенін теориялық және практикалық тұрғыда анықтап отыр.

Сондықтан «қиын» балалар мәселесін қайта тәрбиелеу процесіне қойылатын шарттарды басшылыққа ала отырып, ұлттық тәрбие негізінде шешудің жолдарын қарастырып көрейік.

«Қайта тәрбиелеу» әдістерінің бірі этникалық әңгімелесу. Этикалық әңгімелесудің мақсаты қиын оқушыларды қоғамдық өмірде болып жатқан оқиғаларға, түрлі іс - әрекеттерге, жағдайларға баға беруге үйрету, соның негізінде өзін қоршаған ортаға деген адамгершілік көзқарасын, қарым - қатынасын қалыптастыру болып табылады. Бұл орайда Асан қайғы, Шалкиіз, Бұқар, Доспанбет, Махамбет сынды тәлімдік идеяларымен тарихта аты қалған жыраулар мен қара қылды қақ жарған Төле, Әйтеке, Қазыбек сияқты би, шешендердің артында қалған өсиет сөздерінің мәнін ашып түсіндірудің тәрбиелік құны қымбат. Мысалы, Қазыбек бидің: «Өркенім өссін десең кекшіл болма..... жанашыры жоқ жарлыға жәрдемші боп асыға» деп айтқан толғаулары баланы ізгілікке, бауырмалдыққа, көмекке келуге әрқашан дайын болуға үйретсе, Төле бидің сәлем беруге болған тоғыз жасар Жетес деген балаға айтқаны: «Бір үйдің баласы болма, көп үйдің санасы бол... ақты ақ деп бағала, қараны қара деп қарала, өзіңе-өзің кәміл бол, халқыңа әділ бол» деген өсиеті арқылы ненің жаман, ненің жақсы екенін ажырата білуге тәрбиелейді.

Адамгершілік адамның рухани арқауы демекші, оны ұрпақ тәрбиесінде қалыптастыруда қазақ халқының ауыз әдебиетінің, оның ішінде эпостық жырлар мен фольклорлық шығармаларының орны ерекше. Әсіресе, «Алпамыс», Қобыланды», «Ертарғын», т.б. сынды ерлікке, елжандылыққа, қайырымдылыққа, үйрететін батырлар жырларының тәрбиелік мәні жоғары.

Қиын оқушылармен әңгіме жүргізу барысында, міндетті түрде олардың жас және дербес ерекшеліктері ескерілуі тиіс.

Жалпы халық педагогикасының тәрбие тәсілдерін оқу-тәрбие үрдісінде қолдану арқылы қиын балаларды адамгершілікке баулудың мүмкіндіктері мол деп айтуға болады.

Әдебиеттер
1. Жұмабаев Ә.Ж. «Қиын» оқушыларды мектеп жағдайында тәрбиелеу мәселелері. Алматы, 1974.

2. Трифонов В.В. Деятельность детско юношеских спортивных школ по предупреждению безнадорности и правонарушений несовершеннолетних. Автореф.дисс. ... канд. пед.наук. Алматы, 1976.

3. Керимов Л.К. Қиын жасөспірімдерді жеке дара қайта тәрбиелеу мен практикасы: Пед.ғыл.докт... дисс. автореф. Алматы, 1992.

4. Аймауытұлы Ж. Психология. Алматы, 1993.

5. Қоянбаев Ж.Б., Қоянбаев Р.М. Педагогика .Астана, 1998.

6. Қалиев С. Қазақ этнопедагогикасының теориялық негіздері мен даму тарихы. Алматы,1998.

Халықаралық гуманитарлық-техникалық университет, Шымкент,

Араб музыкасының жалпы  тарихын жазған белгілі ғалым Г.Фермердің: «Барлық  ғылымдар саласында  әл-Фараби «Екінші ұстаз».  Ал музыка  саласын алатын болсақ,  ол әл-Фараби  бір өзі ғана  бас король болып табылады.  Басқаша айтқанда  музыка саласында  әл-Фарабиге үлгі  боларлық, бірінші ұстаз боларлық, бірінші адам болмаған. Көп жерлерде әл-Фарабиді  Екінші Аристотель дейді

1934 жылы ең алғаш Ш.Әлжанұлының «Абайдың педагогикалық көзқарастары» деген мақаласы бастау алды [1]. Мұнда ол Абайдың қара сөздері мен өлеңіндердегі бала тәрбиесіне қатысты пікірлерге сүйене отырып, оның педагогтік көзқарастарын дәлелдеуге ұмтылған.

Абайдың педагогикалық көзқарастары мен психологиялық пікірлерін көптен бері ұштастыруға зерттеп келе жатқан ғалым - Қ.Жарықбаев [2]. Осы бағыттағы еңбектерінде Абай шығармаларындағы жан мен тәннің ара қатынасы бала психологиясында түйсік пен сезімнің дүниені танудағы қызметі, таным процесі турлы пікірлермен қатар, ақыл, сананың жетілу факторлары, ес, ойлау адам психикасы кеселдері туралы пікірлеріне тоқтала отырып, оларға нанымды түсірмелер бере алған. Олардың жас буындарды оқыту және тәрбиелеудегі маңызын ғылыми дәлелдеген.

Т.Тәжібаев өзінің ғылыми еңбектерінің (кандидаттық, докторлық диссертацияларының) нысаны етіп Абайдың педагогикалық көзқарасын арнайы зертемесе де, осы аталмыш тақырыпқа сай екі шағын кітапша жариялады, онда Абайдың ағартушылық идеясындағы басты тәлім-тәрбиелік ойларына шолу жасайды. Сондай-ақ жастар келешегіне қажет Ресей білімін игеру және балаларды оқытудағы, ғылым алудағы дидактикалық принциптеріне жалпылама тоқталып, ақынның психологиялық сезім ақыны екенін жақсы таныта кетуі Т.Тәжібаевтың таза психолог-ғалым екенін байқатады [3].

Ғылым Академиясы тарапынан шығарылған «Абайдың дүниетанымы мен философиясы» деген еңбекте, авторлар ақынның өз басын жеке тұлға ретінде қарастырумен бірге, оған басқа адамдарды да тұтас тұлға ретінде тексергендігін қара сөздеріне сүйене отырып дәлелдеген. Абай шығармаларына сүйенсек, тұлға тұтастығы оның рухани тұтастығыннан туындайды. Рухани тұтастық - адамның сана сезімі, мінез-құлқы, іс-әрекетінің тұтастығы немесе бір жерден шығуы [4].

Абай мұрасындағы пікірлерді талдай келіп, профессор А.Көбесов «Ғұлама ойдың тәлімдік танымы» деген еңбегінде Абайдың 12, 25, 27, 32, 45, 38 қара сөздерін педагогиканың діни негіздері дей отырып имандылыққа тәрбиелеу, ғылымға ұмтылу, еңбекпен мал табуды, Абайдың педагогикалық ілімінің темірқазығы деп көрсетті. Автор ақынның 38 сөзіндегі педагогикалық пікірлерді талдай келіп, «Абай педагогикасындағы басты мақсат - адамды барынша кәмелетке, кемелдікке жеткізу» дейді [4].

Әл-Фараби «кез келген адамның қалайтыны, мақсаты бақыт болып табылады»деп көрсете отырып, осы бақытқа жетудің жолы адамның бойында ізгілікті қасиеттердің қалыптасуы деп біледі: «Біз жақсы мінез - құлық пен ақыл парасатқа ие болған кезде солардың арасында міндетті түрде бақытқа жетеміз... Бұл екеуі бар кезде біздің өзіміз және іс-әрекеттеріміз үстем де кемел болады, осылардың арасында біз шын мәнінде қастерлі, қайырымды, инабатты боламыз»- дейді[5].

А.Әбдрахманов «Ақынның қара сөзіне жүгінсек» мақаласында Абайдың педагогикалық көзқарастарының ерекшеліктерінің бірі - адам табиғатын антропологиялық тұрғыдан түсіндіреді және де адам тәрбиесін тұтас қарастырып, оны әлеуметтік, психологиялық, экономикалық, экологиялық факторлармен байланыстыра білген [6]. Ол, Абай айтқан «бірлік» пен «тірлік» әлеуметтік тұрғыда қарастыра отырып, оның жас буындарды береке-бірлікке тәрбиелеудегі мәні мен мүмкіншіліктеріне тоқталды. 28-қара сөзіндегі «жақсылыққа мықты кісі енді жоқ» деген пікірін күнделікті өмірмен байланыстырып, жас ұрпақтарды достық пен азаматтыққа тәрбиелеудегі Абай шығармаларының мәнін ашық көрсеткен. Ақынның адамгершілік, өнер, білім, әсемдік туралы пікірлерін халық педагогикасымен байланыстыра қарауға ұмтылған, ғылыми-педагогикалық тұжырымдағы пікір деуге болады.

Абай жастарды оқу, өнер, білімге үндеп, оны надандықтан құтқаратын жол көрсетті дей отырып, К.Тұңғышбаев «Абай – тәрбиеші ұстаз» мақаласында ақынның «Жасымда ғылым бар деп ескермедім», «Ғылым таппай мақтанба», «Адамның жастық шақтары», «Жүректе қайрат болмаса», «Бойы бұлғаң» өлеңдерін тәрбиелік-ағартушылық тақырыптағы өлеңдер деп бөлген.

Әл-Фарабидің жалпы үйлесімдік идеясы табиғат гармониясы терең де жан-жақты түсінгеннен туындаған. Әл-Фараби үшін ғылыми-техникалық және гуманитарлық мәдениет екі ұдай болмыс емес, тек адамның бірегей шығармашылық әрекетінің әртүрлі көрінісі.

Біздің заманымыздағы жаратылыс – техникалық және гуманитарлық ғылымдар араларында алшақтық пайда болып, мұның біріншісі тіршілігіміздің материалдық жағын жасаған кезде, гуманитарлық ғылымның жаратылыстық-техникалық мәдени деңгейіне көтеру қажеттілігі туындады делінетін Әл-Фарабидің гармониялық ілімі үлкен педагогикалық құндылық болып табылады. Осылайша әл-Фараби ілімі бізге бүгінгі ұрпақ үшін барлық дүниеаралық, сан салалы ғылымның түбірін табуға көмектеседі.

Профессор А.Көбесов «Абайдың отыз сегізінші сөзі қақында» мақаласында ақынның 38-қара сөзі мен «Әзіл әңгімесі» поэмасындағы физика, химия, техникаға қатысты пікірлерді белгілеп көрсеткен [4].

Абай шығармаларындағы тәрбиенің мақсаты, мазмұны, қағидалары, әдістеріне қатысты ойлары Отанымыздың ғылыми педагогикасының теориясы мен практикасы, тарихы мен әдістеменің даму әлеуетін айқындайды. «Артық ғылым - кітапта» деген Абайдың даналық сөзі білім алу жолындағы ғылыми-педагогикалық тұжырымдарды пікір деуге болады.

Абайдың қара сөздері қазақ философиясының негізгі ой-түрткісі, олай дейтін себебіміз: әрбір қара сөздерінде жас ұрпақты тәрбиелеуде құндылығы жоғары тәлімдік ой-пікірлер – еңбек сүйгіштік, отанын қорғау, жамандықтан аулақ болу, өнер-білім мен ғылымға құштарлық, отбасы тәрбиесінің ықпалы, имандылық, адамгершілік, мейірімділік, қайырымдылық сияқты қасиеттер жан-жақты ашылып, адам өміріндегі басты мәселе екендігі паш етілген.

Әл-Фараби мен Абай арасын жақындастыру, оларды үндестіру, біздің халқымыздың мың жылдық рухани, мәдени-рухани дүниесін тірілту деген сөз. Демек бұл зор мақсатты халықтық іс деп білу керек. Осы мәселені қолға алғанда бұл бағытта  әлі жөнді ешнәрсені тындырмағанымызды мойындаған жөн. Ал, осы екі алып тұлғаны жеке-жеке тануда едәуір  істер істелгені рас. Бірақ бұлардың арасын жалғастырып тұрған ғажайып нәзік, тамаша берік рухани жіпті біз әлі таба алмай жүрміз: бірақ оның барын анық сезсек те, оны  «көруден» әлі шалғай жатырмыз.

Абайдың даналық дариясының бастауында үш көзі бар:

Бірінші - қазақ халқының көнеден келе жатқан мәдениеті-өнері;

екіншісі -  орыс мәдениеті, сол арқылы Батыс мәдениеті;

үшіншісі - араб мәдениеті.

Абайдың Шығыс мәдениетінен алған, көрген мәселесі өз дәуіріндегі жастардың алдына тұрған зор міндет – ғылым, қайткен күнде де сол ғылымға қол созу керек деп, көп өлеңдерінде сол ғылымды жыр етеді. Өзінің «Ғылым таппай мақтанба» деген өлеңінде, сол ғылымды қалай меңгерудің жолдарын көрсетумен бірге, жастарды адамгершілікке үндеп, адам санасындағы жаман әдеттерді сынайды. Өсек, өтірік, мақтаншақ, еріншектік, бекер мал шашушылық - ғылымның жауы екендігіне ерекше көңіл аударады және жас буындарды осы жаман әдеттен сақтандырады да, талап, еңбек, терең ой, қанағат, рахым - адамгершіліктің ең жоғарғы белгісі деп үйретеді де, оны үлгі етеді. Міне, сонымен Абай сол кездегі қазақ даласындағы жастарды өнер-білімге шақырушы, адамгершілікке үндеуші зор ақылгөй дана ақын болды.

Абайдың “ғақлия – нақлия”, “ғаламның  сәнді сәйкес  жарастығы”, “ғылым құдіреті”,  “жүрек таразысы – инсаф”, “өмірдің  өзі шындық” деген тәрізді қағидаларының әрқайсысы бір-бір томдық еңбек жазуға болатын тақырыптар. Және осылардың барлығы әл-Фараби еңбегінде бар, онда  терең талқыланған.

Абай білім беру ісінің дамуына кедергі жасап келе жатқан ескілік пен надандықты, қатаң жазалау тәртібіне негізделген түсініксіз тілдегі діни оқуды әшкере етті. Молдалардың діни қағидаларды жалаң, жаттанды әдіспен түсіндіріп, баланың сана-сезіміне, ақыл-ойына, өмір мен дүниені танып білуіне сенім тудыра алмайтын, олардың діни оқудың толық мағынасын өз мәнінде жеткізбей жүргендерін қатты сынға алып, шынайы білімді меңгерудің әдіс-тәсілін терең ғылыми тұрғыда көрсетіп берді.

Абай өлеңдері мен қара сөздерінде адам мінезіндегі орынсыз мақтан, ойсыздық, көрсеқызарлық, ақыл мен ойды тоздыратынын айта келіп, естігенді еске сақтау, көргеннен үлгі-өнеге алу, ұстамды болу сияқты адамгершілік қасиаттерді насихаттайды:

Осыны оқып, ойлай бер, болсаң зерек,

Еңбекті сат, ар сатып неге керек?

Үш-ақ нәрсе адамның қасиеті:

Ыстық қайрат, нұрлы ақыл, жылы жүрек.

Абай адамның болмысы мен өмірі туралы жетінші қара сөзінде өте қарапайым және нақты түрде талдап береді: «Жас бала анадан туғанда екі түрлі мінезбен туады:

Біріншісі – ішсем, жесем, ұйықтасам деп тұрады. Бұлар тәннің құмары, бұлар болмаса тән, жанға қонақ үй бола алмайды, һәм өзі өспейді, қуат таппайды.

Екіншісі – білсем екен демелік ұмытылып, одан ержетіңкірегенде ит үрсе де, мал шуласа да, біреу күлсе де, біреу жыласа да тұра жүгіріп, «ол немене?», «бұл немене?», «ол неге үйтеді?», «бұл неге бүйтеді?» деп көзі көрген, құлағы естігеннің бәрін сұрап, тыныштық көрмейді. Бұның бәрі жан құмары, білсем екен, көрсем екен, үйренсем екен» деген. Әрбір айтқан сөзіне тоқталып, мұқият зер салып тағы да бір ой көзімен оқып шығатын болсақ, кішкене ғана ой-тұжырымнан қаншама мағлұмат алуға болады.

Осы ретте әл-Фарабидің - ғылым іздену адамның адамдық борышы деген сөздерін қайталай отырып , «Өзінің дінін, тілін білгендер ғана орысша оқыса, ол жақсы. Оны білмей орысша  оқыса, онан қайыр күту  қиын» деген пікірдің Абайдың 25 - қара сөзінен оқи отырып, үндестікті  аңғаруға болады.

Әлем  құрылысын тану үшін, оны іздеп табу үшін саналы ой, ғақли парасат керек, әр затқа есім беріп есебін айыру керек: ғақли  парасат сол. Сонда ғана  сенің атың адамдық есім, оны танымасаң, сен надансын, жаһли  басқа жануарлар қатарындасың, яғни солардың адам суретіндегі түрісің-мешінсің-маймылсың дей келе, әл -Фараби:

“Ғақли көзбен қарасаң,                                       

Абай да дүниені әл-Фарабише түсінген, дүние ғажап құрылыс, онда әркімнің, заттың лайықты жарастық орны бар. Сен соны іздеп тап, өз орныңды анықтап тап дейді:

“Әсемпаз  болма әрнеге,                                  

Өнерпаз болсаң арқалан.                                

Сен де бір кірпіш дүниеге, 

Кетігін тап та бар қалан”.

Сонымен педагогиканың қайнар көзі болып табылатын әл-Фараби мен Абайдың ілімі өзі өмір сүрген қоғам үшін де, қазіргі қоғам үшін де,болашақ үшін де өміршең, ешқашан құндылығын жоймайтын, аса бағалы еңбек болып табылады.

2.Жарықбаев Қ.Б. Развитей психологической мысли в Казахстане. Киев,1982.

3.Тажибаев Т. Философские, педагогическое ипсихологические взгляды Абая Кунанбаева.

Алма- Ата, 1972.

4.Көбесов А. Абайдың отыз сегізінші сөзі хақында. Қазақстан мектебі. 1994.

5.Сарбасова Қ.А. Қазіргі педагогика ғылымының қайнар көздері. Алматы,2008.

6.Әбрахманов А. Қара сөзге жүгінсек. Жас алаш. 1994.
УДК 413.2: 484
РАЗВИТИЕ МАТЕМАТИЧЕСКОЙ РЕЧИ В НАЧАЛЬНЫХ КЛАССАХ
Полянина О. Н.
№1 школа- гимназия имени А.С. Пушкина
Резюме
В данной статье доказывается, что в результате правильно организованного обучения младшие школьники весьма быстро приобретают навыки логического мышления и развивают свою математическую речь
Summary
In this article proves that in result of organized education junior pupils are get skills of logical thoughts quickly and develop their mathematical speech

Способность чётко и ясно излагать свои мысли в настоящее время требуется ка­ждому. В этом качестве нуждаются руководитель предприятия и рабочий, учёный и инженер, педагог и экономист, врач и агроном. Поэтому вопрос о развитии речи яв­ляется одним из основных в жизни всей школы. Им должны заниматься все учителя, внося в это общее дело каждый своё, присущее его специальности: ма­тематик должен приучить к краткому и логически полноценному изложению, лите­ратор к выразительной и эмоционально насыщенной речи, историк к последовательному изложению и умению приводить отдельные факты в систему и т.д.

Забота о чистоте, правильности, выразительности речи учащихся всегда была общим делом школьных учителей всех предметов. Ведь именно учителя – начиная с первой учительницы, встретившей ребят на пороге школы, на протяжении всех школьных лет оказывают определяющее влияние на речевую культуру детей.

В обучении математики младших школьников используется как естественный, разговорный язык, так и специальный язык науки математики – математический. Под математическим языком понимается совокупность всех средств, с помощью которых можно выразить математическое содержание. К таким средствам относятся математические термины, символы, схемы, графики, диаграммы и т.д.

Изучение математического языка, знакомство с его компонентами – неотъемлемая часть начального обучения математике. Именно в начальной классах учащиеся впервые знакомятся с искусственным языком математики, где так же существуют определённые правила синтаксиса и семантики. Синтаксис устанавливает правила использования математических знаков в выражениях, равенствах, неравенствах, других предложениях математического языка. Семантика определяет смысловое значение каждого математического знака.

Основываясь на методику русского языка, можно выделить следующие направления по работе над математической речью на уроках математики:

1.     Работа над звуковой стороной речи.

2.     Словарная работа с математическими терминами.

3.     Формирование культуры математической речи.

4.     Развитие связной математической речи.

Работа над звуковой стороной речи сводится к формированию правильного произношения и употребления математических терминов.

При введении новых терминов нужно прикреплять к доске таблички (карточки) с этими словами, обращая внимания учащихся на их произношение и написание. Ежедневно в ходе устного опроса давать детям упражнения, содержащие в себе задания на употребление математических терминов, что способствует формированию потребности в их использовании.

Например, следующие упражнения:

1. 
   Прочитайте слова, соблюдая ударения: километр, килограмм, вычислить, сложить, наименование, миллиметр, выражение, количество, дециметр и т.п.
   

(83-47):4 69-42:6 35+9х(24-14)

3. Прочитайте выражения разными способами:

36+18, 72:12, 59-7, 17х3

4. Прочитайте: прибавить к числу 86, вычесть из числа 347, к числу 473 прибавить число 441и т.п.

5. Прочитайте: прибавить к 86, вычесть из 347, к 473 прибавить 441 и т.п.

6. Пример 25-12 Коля прочитал так: «Из двадцать пять вычесть двенадцать». Прав ли он?

Если учащиеся употребляют падеж неправильно, учитель помогает им, читает сам, а затем просит повторить кого-нибудь из учеников. Таким образом, из урока в урок дети учатся читать выражения, используя математические термины.

1. Упражнения на объяснение значений математических терминов:

- объясните значение слов и выражений: уменьшаемое, сложение, разрядное число, разрядные слагаемые, произведение чисел, делимое и т.д.

- математическое выражение 18х3 Серёжа прочитал так: «18 взять 4». Как надо прочитать это выражение? (рассматриваются различные способы прочтения)

2. Следующие упражнения требуют включения зданий на применение терминов (правильное и неправильное).

- выполнив действие 18+2, Наташа ответила: «У меня получилось 20, я сосчитала правильно». Правильно ли она сказала?

- Определите верно или неверно данное высказывание:

   Произведение 8 и 3 равно 21.

   Первый множитель равен 6, второй множитель равен 3. Тогда произведение равно 18.

   Произведение 5 и 3 меньше произведения 7и 2.

   Сумму 6 и 9 уменьшили на 7, получили 3.

- В каком из уравнений правильно названо неизвестное число «с»?

а) 32 : с = 8, частное;

б) 9 х с = 45, множитель;

в) с : 6 = 12, делитель;

г) 19 – с = 15, вычитаемое.

3. Упражнения на правильное написание терминов:

- запишите слова, вставив пропущенные буквы: нум..рация, выч..таемое, ед..ница, кил..грамм, сл..жение, сл..гаемое, д..литель, д..лимое, ч..стное, к..личество, сто..мость, ра..тояние, пр..изведение, ра..ность и т.п.

- исправить ошибку в записи слов: «слажить», «дилить», «вычеслить» и т.п.

4. Упражнения на составление правильных связных высказываний:

- прочитайте предложения, вставив пропущенные слова: «Если соединить два числа … знаком, то получится числовое …».

- используя данные слова и выражения, составьте известное вам правило, определение: «число, это, неизвестное, которое, равенство, содержащее, уравнение, найти, надо».

- Какое из предложений соответствует выражению 18+16:2?

а) сумму 18и 16 уменьшили на 2.

б) к 18 прибавили частное 16 и 2.

в) сумму 18 и 16 уменьшили в 2 раза.

Упражнения этого вида направлены на усвоение правильной и точной формулировки правил и определений.

5.Упражнения на умение записывать математические выражения по названиям компонентов арифметических действий:

1) Запишите с помощью цифр и знаков действий выражения:

а) сумма двадцати девяти и тридцати семи;

б) разность шестидесяти четырёх и девятнадцати;

в) произведение восьмидесяти пяти и четырнадцати;

г) частное пятидесяти двух и четырёх;

2) Запиши выражение и найди его значение:

а) из суммы двадцати и семи вычесть число девятнадцать

б) к числу тридцать восемь прибавить разность восьмидесяти шести и пятидесяти девяти.

в) сложите разность чисел 51 из 8 с суммой чисел 24 и 9

г) из разности чисел 70 и 22 вычесть сумму чисел 6 и 35.

3) Составить более сложные выражения:

а) из числа 75, разности 81-63 и знака +;

б) из суммы 54+8, числа 36 и знака - ;

в) из числа 36, произведения 8х7 и знака «минус»;

г) из частного 72:6, числа 28 и знака =;

4) Определите, что больше:

а) сумма 30 и 10 или разность 40и 10;

б) разность 26 и 16 или сумма 4и 8,

в) сумма 5 и 9 или сумма 6 и 7;

г) разность 32 и 12 или разность 19 и 8.

Следующее направление работы – формирование культуры математической речи сводится к устранению ошибок, речевых недостатков, таких как неточность и бедность речи, употребление лишних слов, неправильный порядок слов в предложении и т.п.

1. Упражнения на устранение грамматических и математических ошибок:

- устраните математические ошибки в тексте: «Чтобы найти неизвестное число в выражении …+2=8, надо к 8 прибавить 2»;

- на вопрос учителя Коля ответил так: «При прибавлении к цифре 5 числа 4 будет 9». Какие ошибки допустил Коля? Как следовало ответить Коле?.

- Сережа, решая уравнение 8-х=3, рассуждал так: «Чтобы найти неизвестное число х , надо из большего числа (8) вычесть меньшее (3) и получим х: х=8-3, х=5». Правильно ли рассуждал Серёжа? Каким правилом ему следовало воспользоваться?

2. Упражнения на устранение речевых недостатков подбираются в основном такие же, как на уроках чтения, только используется математический материал:

- устраните недостатки в объяснении ученика, если его ответ на вопрос «Как сложить числа 25 и 8?» был таким: «К 25 надо прибавить сумму чисел 5 и 3. Заменим второе число 8 суммой удобных слагаемых 5 и 3. Удобнее к 25 прибавить первое слагаемое 5, получим 30. К полученной сумме прибавим второе слагаемое 3, т.е. 25+(5+3)=(25+5)+3=33»;

- пример 295+12=307 Коля прочитал так: «К двести девяносто пять прибавим 12 и получим триста семь». Правильно ли он прочитал? Как ещё можно прочитать эту запись?

Работа по развитию связной математической речи:

1.Составьте текст, используя набор карточек со словами:

- чтобы, на, произведение, двух чисел, это, умножить, число, можно, умножить, первый, число, на, множитель, число, на второй, и, полученное, умножить, множитель;

- 4х(2х3), тогда (4х2)х3, 24, =, 8х3, = .

2. Прочитайте данные предложения в таком порядке, чтобы получилось связное объяснение:

«Значит, 48:12=4. Это число 4. Разделить 48 на 12 значит найти такое число, которое при умножении на 12 даёт 48».

Развитие математической речи будет происходить эффективно при определённой последовательной педагогической работы, в основе которой лежит логика усвоения речевого материала, его неоднократностью восприятие, многократное воспроизведение, самостоятельное использование усвоенного материала в речевых ситуациях.

Хочется отметить, что успех в овладении речью – это залог успеха во всём школьном обучении и развитии детей, т.к. через язык, через речь школьник открывает широкий мир науки и жизни.

1. 
   Беседы с учителем. Методика обучения: Первый класс четырёх летней начальной школы./ Под ред. Л.Е. Журовой. – 2-е изд., перераб. и доп.- М. Вентана – Графф, 2002.
   
2. 
   Игры - обучение, тренинг, досуг. /Под ред. В.В. Петрусинского. - М.: Издательский центр "Академия", 2004. - 238 с.
   
3. 
   Истомина Н.Б., учебное пособие, «Методика обучения математике в начальной школе», 2000г.
   
4. 
   Лавриненко Т.А. Как научить детей решать задачи: Методические рекомендации для учителей начальных классов. - Саратов: Лицей, 2000. - 64с.
   
5. 
   Стойлова Л.П. Математика: Учебник для студентов высших педагогических учебных заведений. - М.: Издательский центр "Академия", 2002. - 424 с.