Әл фараби тәрбиеге қандай анықтама берген

6

. Әл-Фараби тәрбиенің, оның ішінде еңбек тәрбиесінің теориясы ғылымға негізделуі қажет деді. Ол ғылымды тарихи процесс деп түсініп, ғылым-жүйелі түрде құрылган білімнің жоғарғы формасы деген анықтама жасады. Фараби өмір сүрген дәуірде педагогика ұғымы болмағаны белгілі. Алайда, ол ағарту - оқу мен тәрбие туралы, еңбек мәдениеті туралы ілім жасады. Еңбектің өзі өнер - еңбек тәрбиесі сол өнерден туындайды, әрбір адамды еңбекке баулиды, еңбек шеберлігіне үйретеді. Олардың еңбек ету дағдысын қалыптастырады - деген болатын Фараби. Ол еңбектің өзін қоғамның өмір сүруінің негізі адамзат тіршілігінің мәңгілік, табиғи шарты деп қарастырды. Фараби еңбек процесінің бағыттарын белгіледі. Ол мақсатқа сай қызмет, яғни, еңбектің өзі, еңбек заттары мен құралдары. Адам еңбегі бағытталған нәрсенің бәрі еңбек заттары деп аталады. Оның еңбек туралы бұл тұжырымдарын күні бүгінге дейін жалғастырып келе жатқан ғалымдар бар.

- "Өзінің ішкі құрылымы жағынан бір-бірімен логикалы байланыста болатын бір тұтас білім жүйесін құрайды деп тұжырымдады". Педагогикалық тұрғыда қарастырсақ бұл тұжырым оқушыларға саналы тәртіп, сапалы білім беріп, пайдалы қоғамдық еңбекке баулу - деген сөз. Фараби еңбек тәрбиесінің теориясын жасауда еркін еңбектің адамның жан-жақты дамуы үшін маңызды еңбек үшін маңызы зор екенін көрсетті.

Өз заманындағы білім-ғылым, өнерден, оқу-тәрбиеден Әл-Фарабидің із калдырмағаны жоқ деуге болады. Одан қалған ғылыми еңбектің саны жүзден астам. Сол еңбектерді ғылымдар саласына бөлетін болсақ, олар: математика, логика, музыка, астрономия, дәрігерлік, лингвистика, поэзия-риторика, педагогика (Фараби заманында ағартушылық ғылым деп аталған) оның пікірінше, оқу-тәрбие, білім алу, еңбек ету, ғылым адамы болу адамгершілік және еңбек тәрбиесіне тығыз байланысты. Фараби ең алғаш еңбекті, таза еңбекті, адал еңбекті тәрбиенің алғышарты

56

етіп алады. "Тәрбиені неден бастау керек", "Философиялы үйрену үшін не білу керек" деген еңбегінде, ғылымды, оқу-ағартуды меңгеру, білім-тәрбие алу, еңбекке үйрену, философияны меңгеру үшін адамның ар тазалығы, онын жеке басының тазалығын, еңбек сүйгіштігі мен қызығушылығын бірінші орынға кояды. Осыдан келіп, мұның барлығын меңгеру тәрбие әдістеріне байланысты екенін ғылыми тұрғыда дәлелдейді. Осы негізде ол, оқыту мен тәрбиелеудің мақсаттарын жеке-жеке анықтайды. Ғылымдар тізбегі, 'Ғылымдардың шығуы" атты еңбектерінде Фараби ғылымдарын үйрену, үйрету реттерін белгілейді және тәрбиенің, оның ішінде еңбек тәрбиесінің тарихи тағылымын, үлгісін, болашақ ұрпаққа өнеге, тәлім етіп қалдырады.

Қазақ халқының ерте заманда жасаған мәдени мұрасының бір түрі — халықтың ауыз әдебиеті.

Жазу-сызу өнері болмаған ерте кезде-ақ қазақ халқы өзінің тұрмыс-тіршілігі, қоғамдық өмірі, шаруашылығы мен кәсібі, қуанышы мен күйініші, дүние танудағы көзқарасы т.б. жайында неше түрлі өлең-жыр, ертегі-әңгіме, мақал-мәтел, аңыздар ойлап шығарған және оларды ауызекі айту күйівде тудырган. Сондықтан да бұларды халыктынтың ауызша шығарған көркем шығармасы, даналық сөзі, яғни ауыз әдебиеті деп атаймыз. Бұдан, әрине, ауыз әдебиетін көп адам бірлесіп отырып шығарған деген ұғым тумайды. Ауыз әдебиетінің қандай үлгілерін болса да әуел баста жеке адамдар шығарған. Бірақ ерте кезде, жазу өнері болмағандықтан, ауыз әдебиетін шығарушылардың аттары хатқа түспеген, сақталмаған. Халық олардың шығармаларын ғана есіне сақтап және ауызша айтып, ұрпақтан ұрпаққа жеткізген, сөйтіп, жеке авторлар шығарған әдеби туынды кейіннен өнделіп, сұрыпталған, оган ұжым болып творче-стволық өзгерістер енгізіп отырған. Бертін келе ондай шығармалар көпшіліктің еңбегіне, яғни халықтың ауызша шығарған әдебиетіне айналып кеткен.

Ауыз әдебиетін фольклор деп те атаймыз. Фольклор — ағылшын сөзі. Ол — халық творчествосы, халықтың ауызша тудырған көркем шығармасы, халық даналығы деген үғымды береді. Фольклор дүние жүзіндегі халықтардың бәрінде бар. Ал халықгың ауыз адебиетін зерттейтін гылымды фольклористика деп атайды.

Ауыз әдебиеті — ертеден келе жатқан мұра. Бұл жөнінде орыс халқының ұлы сыншысы В. Г. Белинский “әдебиет деген сөздің жалпы мағынасы” туралы жазған еңбегінде ауыз әдебиеті мен жазба әдебиеттің арасындағы айырмашылықтарды айта келіп, ауыз әдебиеті халықтың ерте замандағы ой-санасының жемісі деп көрсетеді. “Халық немесе тайпа жазу өнерін білмеуі мүмкін, бірақ оның поэзиясы болмауы мұмқің емесәдебиетінің тым ерте кезде, халықтың жазу-сызу өнері болмаған заманда туғандығын дәлелдейді-Бұл расында да солай. қай халықты алсақ та, оның көркем әдебиеті ауыз әдебиетінен басталады. Демек , ауыз әдебиеті болмаған, бірден жазба әдебиетін жасаған халық бұрын-соңды тарихта кездеспейді.

әдебиеттік жағынан алғанда, қазақтың ауыз әдебиеті де әр алуан. Халықтың тұрмыс-салтына, әдет-ғұрпына байланыстытуған шығармалар, мақал-мәтелдер, аңыз, ертегілер, батырлар жыры, түрмыс-салт жырлары, айтыс өлендері т, б. қазақ ауыз әдебиетіңің негізгі түрі болып табылады, әрине, ауызәдебиетіңіңбарлыктүрібірмезгілдетүмагаңмезгілдетумағанжәнеолардың тууына себеп болған жағдайлар да біркелкі емес, әркелкі. Бірақ бұл мәселе , яғни қазақ ауыз әдебиетінің қай кезде қандай түрі туғандығы, ғылымда әлі күнгс дейін дәлелденбей келеді. әйткенмен өткен кезде орыстың және шетелдердің бірсыпыра ғалымдары ауыз әдебиетінің шығу жайына біраз көңіл аударып әр түрлі пікірлер айтқан-ды. Олар ауыз әдебисті қалай туды, қалай дамыды дсген мәселені өздерінше баяндап, әр алуан теориялар шығарған-ды. Бұл теориялардың қазақ ауыз әдебиетіне тікелей қатысы болмаса да, жалпы ауыз әдебиетін зерттеуде алған орны да бар еді. Сондықтан бұл теориялардың кейбіреулеріне шолу ретіндс қысқаша тоқтай кетелік.

Өткен ғасырдың орта шенінде Батыс Европада, Рссейдс ауыз әдебиетін зерттеген буржуазияшыл ғалымдар “мифтік теория” дегенді ойлап шығарды. Бұл теорияны XIX ғасырдың 50—60-жылдарында орыстың Ф. И. Буслаев, 0. Ф. Миллер, А. Н. Афанасьев секілді ғалымдары қолдап, ауыз әдебиеті дінге, діни ұғымдарға, әр түрлі мифтерге байланысты туды және ауыз әдебиетінің алғашқы кейіпкерлері құдайлар болды деп қарады. Ауыз әдебиетін жасауда адамдардың саналы рөлі болған жоқ, ауыз әдебиетін құдайлардың өздері туғызды, адам баласы қүдайлар жасаган мифтерді ауыз әдебистіне қосушы ғана болды және оны өзгертпей, бергі заманға алып келді десті. Сөйтіп, идеалистік көзқарасқа негізделген “мифтік теория” ауыз әдебиетінің шығу тегін ашып бере алмады. Экономиканың, қоғам өмірінің ілгсрілеп дамуына қарай ертедегі мифтік ұғымдар да, наным-сенімдер де өзгеріп, жаңарып отыратынын және олардың жоғалатынын “мифтік теорияны” жақтаушылар мойында-мады және мойындағысы келмеді.

I В. Г. Белшіский. ИзбраІІ. Сочин , том 2, стр. 86, 1948

Ауыз әдебиетінің шыгуы жайында өткен ғасырдын екінші жартысында батыста тағы бір теория пайда болды Бұл{зия “ауысып алу” (“теория заимствования^я>>) деп аталды’. Оны Ресейде А. Н. Пыпин В.В. Стасов. А.Н. Веселовский т. б. галымдар қолдады. ауыз әдебиетініңі басқа елдердің ауыз жағынан салыстыра зерттеді және әр ұқсас келетін сюжеттерге айрықша нәтижесінде, бір елдің ауыз әдебиетіңде екінші бір елдің әдебиетінен ұшырай олар бір-бірінен ауысып алган деп алулар әр түрлі қарым-қатынас, жасалған дейді Мәселен, Веселовсқий орыстын батырлар жырының сюжеті Батьіс Европадан оны тек Батыс емес, Шығыс дәлелдейді. Орыс халқы Шығыс елдері ауыз әдебиетіңең көп сюжет алған деген пікірді Стасов та кейіннен Потанин де баса көрсетеді баса көрсетеді. Орыстың батырлар жырында Илья Муромецтін өз баласымен согысатыны айтылады Муны “ауысып алу” теориясын қолдаушылар Шахнамадан келген сюжет деп қарады Сөйтіп, олар әрбір халыктың творчестволык қабілетін жоққа шығарады -Олардын ойынша бірде- бір халык өз тарапынан шығарма тудыра алмақ емес тек даяр сюжетке ие болады сол сюжетті өз тілінде жырлайды және олардың мұндай шығармалары бір елден екінші елге ауысып отырады мекені жоқ сюжетке айналады

9. Халық педагогикасы термині авторы

[ Орыс педагогикалық әдебиетінде " халық педагогикасы" терминін енгізген К.Д.Ушинский, ол халық шығармаларында орыс халық педагогикасының алғашқы айқын белгылерін көрді.. Ал қазақ халыктык педагогикасында тәрбие жөніндегы педагогика болып табылады

Халықтық педагогика - ойыншықтарда, ойындарда, дәстүр, әдет, ырымдарда, тәрбие және мінез-құлық жиынтыктарының ережелерінде, батырлық дастандарда, халық ауыз шығармашылығында сақталған тәрбиелік және педагогикалық мәліметтер жиынтығының тарихи пайда болуы. Халықтық педагогикаға кемшіліксіз тәрбиелеумен қатар, оған қол жеткізудің жолдары мен құралдары енеді. Халықтық педагогика құндылықтары өсіп келе жатқан ұрпақтың бойында ұрттық сананы қалыптастыруға жаңа оку-тәрбие үдерісіне бағыттауға, оның бойында әлемдік мәдениетте өз ұлтының, этностың рөлі туралы тусінігін дамытуға көмектеседі.

Халықтық педагогика (этнопедагогика) білім жиынтығы және тәрбие дағдысы этномәдени дәстүрде сақталып қалған, халық этникасында және көркемдік творчествасында, тұрақты ұлттық спецификалық қарым-қатынас формаларында және уәкілдердің әртүрлі нәсілдермен және ең маңызды болып келетіні бірлік және этностық бүтіндігі.

Халықтық педагогика - ол ұлттың мәдени сызығын өзінде сақтаған, әдістері және тәрбие дағдысы, өзіндік халықтың жиналу және басқа этностардың салты. Оқылудың көз бұлағы халық-педагогика фольклор-этнографиялық және антропологиялық материалдар, археологиялық, табыстар, мемуарлық әдебиеттер және т.б. нормативті талаптар болып табылады.

Халықтық педагогика - көбінесе халық шығармашылығынан шығарылып тастау керек (фольклорлық педагогикалар). Фольклордың мәтіні және салттары көрсетілген.

Халықтық педагогика - толық тәрбиелік концепцияны құрайды.[1]