Ф 11-18 Жошыбаева Д. А
жүктеу/скачать 1,49 Mb.
|
| Қолданылу мерзімі бойынша мемлекеттік эмиссиялық бағалы қағаздар:
айналыс мерзімі 1 жылға дейін, қысқа мерзімді; айналыс мерзімі 1 жылдан 10 жылға дейіп, орта мерзімді; айналыс мерзімі 10 жылдан астам, ұзақ мерзімді болып болінеді. Мемлекеттік эмиссиялық багалы қагаздар қүжаттық жоне қүжат-сыз нысанда (оны үсынушылар үшін тек қана қүжаттық нысан-да), номиналды жоне дисконтталған күны бойынша, сыйақының (мүдденің) бекітілген жоне бекітілмеген (озгермелі) мөлшерлемесімен шығарылуы мүмкін. Қарыз туралы келіссоздер жүргізу, шарттарға (келісімдерге) қол қою тортібін, оның атынан эмиссияланатын мемлекеттік э.мис-сиялық бағалы қағаздарды шығару, орналастыру, айналысқа түсіру, өтеу және оларға қызмет көрсету тортібін Қазақстан Республика-сының Үкіметі белгілейді. Мемлекеттік кредиттің әдістері ор түрлі және баяндалған ны-сандарға сай келеді. Мемлекеттік қарыздарда — бұл қаражаттарды тартудың жоне оларды кейін қайтарудың амалдары, тәсілдері: олар қарыздарды шығарудың шарттарымен анықталады: табыстылық-ты анықтаудың және табыс алудың әдістері, іс-қимылдың мерзімі, орналастыру амалдары (облигацияларды, боңдарды еркін сатып алу және сату; жазылу; мәжбүрлеме орналастыру), өтеу амалы (обли-гациялар бойынша үтыстар, қордаланған пайыздық кірісі бар об-лигацияларды төлеп (сатып) алу; мерзімсіз қарыздарда — пайыз-дық кірісті дүркіндік толеу). Қарыздардағы әдістерге сондай-ақ мемлекеттің борышын бас-қару әдістері де жатады (ары қарай қараңыз: жаңғырту (конвер-сия), нығайту (консолидация), сәйкестендіру (унификация), қайта қаржыландыру). МҚМ-да мыналар әдістер больш табылады: дисконттыңмөлшері, кесіп тастау багасы *, қүн бойынша өтеу, өтеу мерзімі, аукцион-дарды өткізудің тәртібі (реті). Мемлекеттік кредиттің нысандары кезінде — мемлекеттік банктердің депозит ресурстарының қаддықтарын пайдалану кезінде мүңцай қодданудың шарттары әдістер болып табылады: мемлекеттік қаржы ресурстары ретінде тартылатын ресурстардың үлесі, қайтару мерзімі, табыстылық нормасы. Елдің орталық эмиссиялық банкісінің қаражаттарын тарту шарттары — одістері үқсас болады; бұл әдістер мұндай қарыз алудың инфляциялық ықпалын азайтуы тиіс. Мемлекеттік кредиттер нысанындағы әдістер кәдуілгі банк кредитінің әдістеріне үқсас болып келеді. 3. Халықаралық мемлекеттік кредит Өзінің шығындарын жабуға мемлекет шетелдік кредиттерді де тартады. Сыртқы экономикалық байланыстардың қарқындап өсуі халықаралық мемлекеттік кредиттің тез дамуына жеткізіп, соның негізінде сыртқы берешектердің шапшаң осуіне себептер * Өтінімдердіц қанагаттандырылуы басталатын сц томеигі лисконтталі.ін-ған баға. болып отыр. Мемлекеттер өзіне қажет қаржы ресурстарын жүмыл-дыру үшін үлтгық шекарадаң тысқары жерлердегі бос ақша көздерін барған сайын белсенді пайдалануда. Компаниялар, банктер, сон-дай-ақ әр түрлі елдердің мемлекеттік органдары кредит мәміле-лерінің қатысушылары болып отыр. Халықаралық мемлекеттік кредит — халықаралық экономика-лық қатынастар сферасында елдердің материаддық ресурстарының қозғалысы, мемлекет дүниежүзілік қаржы рыногінде борышкер немесе несиегер рөлінде болатын қатынастардың жиынтығы. Бұл қатынастар мемлекеттік сыртқы қарыздар нысанын қабыддайды және ішкі қарыздар секілді олар да қайтарымдылық, мерзімділік және ақылық жағдайында беріледі. Алынған сыртқы қарыздардың сомасы есептслген пайыздармен біргс елдің мемлекеттік борышы-на қосылады. Мемлекеттік сыртқы қарыздар ақша жоне тауар нысанында беріледі. Несие субъектісі мемлекеттік уәкілетті орган-дар арқылы елдер болып саналады. Халықаралық кредит — бірқатар елдер мемлекеттерінің, банктерінің, сондай-ақ басқа заңды және жеке түлғаларының бас-қа елдердің мемлекеттеріне, банктеріне және озге де занды жоне жеке түлғаларына беретін қарыздары. Сыртқы экономикалық бай-ланыстардың дамуына байланысты халықаралық кредит сферасыңца мына валюта-кредит үйымдары барған сайын маңызды орын алып отыр: Халықаралық Валюта Қоры (ХВҚ), Халықаралық Қайта Қүру жоне Даму Банкі (ХКДБ Дүниежүзілік банкі) және оның үйым-дары — Дамудың Халықаралық Ассоциациясы (ДХА), Инвестиция-лар Кепілдігінің Копжақты Агенттігі (ИККА), Халықаралық Қар-жы Корпорациясы (ХҚК), Европа Қайта Қүру жоне Даму Банкі (ЕҚДБ), Азия Даму Банкі (АДБ), Ислам Даму Банкі (ИДБ) жоне басқалары. ХВҚ валюта багамдарын реттеу нормаларын белгілеу және оларды сақтауға бақылау жасау, қатысушы-елдер арасында валюталық шектеулерді жою, оларға толем баланстарын реттеу үшін қаражаттар беру арқылы халықаралық сауда мен валюталық ын-тымақтастыққа жәрдемдеседі. Дүниежүзілік банк пен оның үйымдары елдердің экономика-лық дамуын оларға техникалық көмек көрсету мен елдердің эко-номикалық олуетін іске асыруға қабілетті жобаларды қаржылан-дыру арқылы қолдап отырады. Өзінің моні жағынан халықаралық мемлекеттік кредит үлгай-малы үдайы ондірісті қамтамасыз ету қүралдарының бірі болып табылады, бірқатар жагдайда дамушы елдерге экономикалық комек көрсетудің қүралы болып саналады. Халықаралық кредиттің қажеттігі экономикалық зандардың бүкіл жиынтығымен айқындалады. Халықаралык кредиттің дамуы мына факторларға байланысты болады: еңбектің халықаралық болінісі мен экономикалық бірііу (интеграция); ондірістің мамандандырылуы, қауымдасуы; елдердің табиғи ресурстарымен және жүмыс күшімен ор түрлі қамтамасыз етілуі; жеке елдердің экономикалық дамуының біркелкі еместігін жеңіп шығудың қажеттігі; дамушы елдерге экономикалық комек көрсетудің қажеттігі; дамушы елдердің дамыган елдермен сауда-экономикалық ынты мақтасты ғы; Халықаралық крсдитке берілетін мемлскеттің крсдит ресурс-тары: қорланым қорларына жататын мемлекеттік бюджеттердің қаражаттары нан: үжымдық несие қорларынан (ұлттық жоне халықаралық банктердің меншікті және тартылынды (тартылған) қаражаттары); мемлекеттік кәсіпорындар мен үйымдардың қаражаттары-нан түрады. Ақша нысанындағы халықаралық кредит ұлттық валюталарда және еркін айырбасталымды валюталарда беріледі. Халықаралық кредиттің функциясы мемлекеттердің сыртқы экономикалық қызметі процесінде мерзімділік, ақылық және қай-тарымдылық жағдайында тауар және ақша ресурстарын қайта баіу болыптабылады. Халықаралық крсдитгі пайдалану экономиканың дамуын тез-детуге, экономикалық дамудың деңгейлерін теңестіруге, сырткы сауданың осуіне, экономикалық бірігуді тездетуге жордемдеседі. Халықаралық кредиттің негізгі нысаны сыртқы қарыздар бо-лып табылады. Қарыз қаражатгары сыртқы сауда момілелерін жүзеге асыру немесе экспорт пен импортқа жордемдесу — сыртқы сауда-ны несиелендіру үшін пайдаланылады. Сыртқы сауданы несиелендіру кезінде кредиттерді беру, пайдалану және өтеу елдердің тиісті бағ-дарламалары мен бюджеттерінде қарастырьшады, мүның озі оларға оздерінің міндеттемелерін толық орі богетсіз орындауына мүмкіндік береді. Халықаралық крсдит нысандарында экономикалық дамуды қолдау мақсатымен шетел мемлекеттері мен копжақты үйымдар беретін дамуга ресми комек ерекшеленеді. Комек беру мақсаттары-ның коммерциялық емес сипаты болады, яғни копжақты валюта-кредит үйымдары (ХКДБ, ЕКДБ, АДБ) оздерінің пайдасын ба- туды және экономикалық өсуді қамтамасыз ететін сфераларды қар-жыландырады. Мысалы, ХВҚ-ның кредиттері Қазақстанга макро-экономикалық түрақтандырудың және қүрылымдық реформалар-дың бағдарламаларына, теңгенің багамын қолдауға беріледі, мүның өзі басқа халықаралық үйымдар қарыздарының елге түсу шартта-рының бірі болып табылады. Халықаралық экономикалық қатынастар практикасында сон-дай-ақ экспорттық немесе "байланыстырьиіган кредиттер "ныса-ны қолданылады. Мүндай кредиттерді беру қарызгер-елге нақты-лы тауарларды сатып алуга берілетін кредит олардың жеткізілімімен "байланыстьфылэды". Әдетте байланыстырылган кредитгер жеңіддік жағдайда беріледі, мүның озі оз еліндегі жеткіліксіз сүранымды тауарларды басқа елдердің рыноктеріне қорғаудың қажеттілігінен туады. Экспорттық кредиттерді пайдаланудың елдің сауда балансына ықпал жасайтын зардабы болады. Қосымша қаржыландырудың есебінен импорт өседі, ал бұл сауда балансының тапшылығын ту-дыруы немесе көбейтуі мүмкін. Бұдан басқа, экспорттық кредит-тер реципиент-елдегі экономикалық осуге кері ықпал жасайды, өйткені, біріншіден, тиісті қаражаттарды өндірістік сфераға салуға мүмкін болар еді және болашақта ағымдағы қажетгіліктерді мезеттік қанағаттандырудың орнына табыс әкелер еді; екіншіден, импорт-талатын тауарлар неғүрлым сапалы және арзан тауарлар ретінде отандық тауарларды ығыстырады немесе оларды өндіруді жаншиды. Қазіргі жағдайда жабдықты, материалдарды, азық-түлікті са-тып алу кезінде дамыған елдерде сыртқы сауда үйымдары мен сыртқы экономикалық банк контрактар мен келісімдер, соның ішінде өтемдік келісімдер негізінде бұл елдердің банктері мен фирмала-рынан алатын банк жоне коммерциялық кредиттерді пайдаланады. Өтемдік келісімдер — бұл сыртқы сауда келісімдерінің түрі, бұл келісімдер кезінде тауарды сатып алушы оның қүнын басқа тауар-лар жеткізілімімен төлейді. Өтемдік келісімдер, одеттегідей, шетел банктерінен ұзақ мерзімді кредиттер алуды қарастырады, бұл кредиттердің есебінен шетелдік фирмаларға белгілі бір объектіні салу үшін олардан сатып алынатын тауарлар төленеді. Жеткізілімнің қүны салынған объектілер.өнімінің экспорты есебінен өтеледі. 1996 жылдан бастап халықаралық қаржы рыноктерінде орна-ластыру үшін Қазақстан АҚШ доллары мен еурода корсетілген еуробондарды — егеменді облигацияларды шығаруды бастады. Мемлекеттік сыртқы қарыздардың мақсаты республикалық бюджет тапшылығын қаржыландыру жоне толем балансыи сүііе мелдеу болып табылады. Сыртқы қарыздар бойынша үкімет алган қаражаттар республикалық бюджетке есептеледі жоне бюджеттің атқарылуы ретінде паидаланылады, ал Ұлттық банк алган қара-жаттар ақша-кредит саясатын іске асыру мақсатында пайдаланы-лады. Бұл қаражаттар мақсатты арналымына қарай тікелей өтеусіз пайдалануга бағытталуы мүмкін немесе қайтарылатын негізде ішкі (соңғы) қарызгерге берілуі мүмкін. Өтеусіз пайдалану бюджеттен жүмсау (қаржы болу) немесе қаржыны Ұлттық банктің пайдала-нуы жолымен жүзеге асырылады. Ішкі (соңғы) қаржыгерлер үшін қаржыны кредит келісімшартгары бойынша қарыз беруші — Үкімет немесе Үлтгық банк береді. Қарыз қаражаттарының мақсатты пай-далануына бақылауды заңнамаға және кредит келісімшартына сәй-кес қарыз беруші жүзеге асырады, ал келісілген шарттар сақталма-ған кезде тиісті санкциялар қолданылады. Кредитті өтеу қабілетін бағалау үшін рейтинг агенттіктері елдің несие рейтингін озірлейді, бұл орайда мына аспектілерге назар ау-дарылады: Демократиялық саяси жүйені жасаудағы прогресс; мүны демократиялық саяси институттардың тиімділігі, шешімдер қабыддау процесінің ашықтығы, экономикалық реформаларды жүргізуге саяси жолды үстаушылық және оларды практикалық жүзеге асыруға қабілеттілік деп түсінеді. Қаржылық түрақтылыққа және экономикалық өсуге жетудегі жетістіктер. Олар озіне мыналарды қамтиды: фискалдық және мо-нетарлық саясатгың тиімділігі, ұлттық валютаның түрақтылығы мен айырбасталымдығы кезінде инфляцияның томенгі деңгейін үстап түру. Нарықтық экономикага кошудегі професс: экономикадағы жеке меншік сектордың рөлі (мемлекеттік секторды жекешелен-дірудің дорежесі, жеке меншік компаниялардың жетістіктері, косіпорындардың қүрылымын озгерту, корпорациялық басқару-дың тиімділігі, қогамныц салық салуга қатысындагы озгерістер және төлем тәртібі, экономикалық қызметгі ырықтандыру (баға белгілеудің еркіндігі, жаңа отандық және шетелдік компаниялар үшін рыноктердің ашықтығы, сыртқы сауда мен инвестициялық қызметтегі ашықтық), қаржы секторының ахуалы (банк секторы-ның дамуы және оны реттеу, қаржы делдалдыгының дамуы, қор рыногінің және банктік емес қаржы мекемелерінің дамуы), на-рықтық институттардың дамулыгы (тиімді инфрақүрылымы мен заңнаманың болуы). Сауда ағымдарын қайта бағдарлау. Экспорт псн импорітың өсу серпіні мен қүрылымы, халықаралық экономикалық сауда уйымдарына катысу, қаржыландырудың көзі ретіндегі шетелдік тура инвестициялардың рөлі, менеджменттің денгейі, технология-ларды беру арқылы багаланады. Соңғы жылдары Қазақстан Республикасы шстелдерден едәуір кредиттер алды. Сондықтан валюта қаражаттарын үтымды, үнемді жүмсаудың маңызы арта түсуде. Олар бірінші кезекте тұтынуға арналган тауарларды шығаратын косіпорындарды күру және жаң-ғырту және басым өндірістерді, яғни экономиканы сауықтыру үшін белгіленген қүрылымдық саясатты ескере отырып дамыту үшін пайдаланылуы тиіс. 17.4. Мемлекеттік борыш жәие оны басқару Мемлекеттік кредит қызметінің нотижесінде мемлекеттік бо-рыш түзіледі. Мвмлекеттік борыш — бұл алынған және белгілі бір күнде отелмеген мемлекетгік қарыздардың сомасы (олар бойынша есептелген пайыздарды қоса). Мемлекеттік борыш үлгаймалы үдайы ондірісті жоне қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін ақша ресурстарын тарту нысандарының бірі ретінде мемлекетгік қарыз-дарды пайдаланудан туады. Мемлекеттік борышты мемлекст мемлекеттік бюджеттің қаражаттары есебінен отейді. Орналастыру рыногіне, қарыз валютасына жоне басқа сипаттамаларына қарай мемлекеттік борыш /шжәне сыртқы мемлекеттік борыш болып болінеді. Сондай-ақ күрделі және агымдағы мемлекеттік борыш болып ажыратылады. Күрделі мемлекеттік борыш деп мсмлекеттің шыгарылған жоне отелмеген борышқорлық міндеттемелерінің бүкіл сомасын (бұл міндеттемелер бойынша есептелген пайыздарды қоса) айтады. Агымдогы борыш — бұл мемлекеттің барлық борышқорлық міндеттемелері бойынша несиегерлерге табыс төлеу жоне мерзімі келген міндеттемелерді өтеу жөніндегі шығыстар. Қазақстан Республикасында мемлекеттік борыш оз кезегінде тікелей Үкіметтің, Ұлттық банктің жөне Үкіметтіц кепілдігі уодесін алған кәсіпорындардың борышы болып болінеді. Егер борышты несиегерлердің түрлері (типтері) бойынша озара бөліске салсақ кобінесе Дүниежүзілік банкке, Халықаралық валюта қорына және Қазақстандық экспортты қаржыландыратын үйымдарға қарыз. Қарыз алудың едөуір колемі жеке несиегерлерге де тиеді. Бұлар кобінесе Қазақстанның бағалы қағаздарын — қазынашылық міндеттемелерді, Ұлттық банктің ноттары мен еурооблигацияла-рын сатып алатыи шсгелдік жеке жоне заңды үйымдар. Орналас-тырылған сурооблнгацияларды өтеу мемлекеттік борышқа қызмет көрсетуге жүмсалатын шығыстардыц негізгі баптарыныц бірі бо-лып отыр. Жекеше несиегерлердің басқа түрпаты — шетелдік коммерция-лық банктер. Несиегерлер арасында Республика экономикасына берілген қысқа мерзімді жүмсалымдар айрықша танылып отыр. Ақшаны негізінен шетелдік қаржылық емес үйымдар берді. Шс-теддік коммерциялық банктердің үлесіне Қазақстанның кепілден-беген сыртқы борышының неборі 23,6% гана тиіп отыр. Ақшаны алған да негізінен банктер емес. Борыштың 86,9% озіне отандық кәсіпорындар алды. Донор-елдер арасында Жапония, Германия, АҚШ, Үлыбрита-ния, Нидерланды елдері аса ірі несиегерлер болып отыр. Швеца-риядан алынған сыртқы ресурстар 10% дейін және халықаралық үйымдардан — 21 % дейін артты. Мемлекеттік борыштың пайда болуы мен осуінің себебі мем-лекеттік бюджеттің түрақты тапшылыгы болып табылады. Экономикалык жагынан дамыған елдердің едәуір мемлекеттік ішкі бөрышы болады. Алайда борыштыц бұл түрінің түзілу себептсріндегі, одістеріндегі жонс жүмыс істеу ерекшеліктеріңдегі айырмашылық елеулі болады. Дамыган елдерде мемлекеттік бо-рыш жоне оны тудырган бюджет тапшылықтары экономикалық циклге экономиканы түрақтандыру мен оны дамытудың кірік-тірілген факторлары болып табылады. Халықтан, корпора-циялардан, банктерден, басқа қаржы және кредит мекемелерінен қарызга алынган ақша қаражаттары онімді пайдаланылады жоне аталған қарызгерлердің активтері ретінде қаралады. Мемлекеттік борыш "улттың озіне озініц қарызы" ретінде қаралады жоне үлттыц жиынтық байлыгыныц жалпы молшеріне осер етнейді. Ішкі бо-рышты басқару жоніндегі пайыздарды толеу қажеттігі түріндегі оның белгілі бір теріс зардаптары инвестицияларға немесе елдің экономикасын дамытуға қосымша қаржы ресурстарын жүмыдды-рудан болатын оңтайлы нотижелермен жабылады. Ішкі борыштыц осуі кезінде үлггық табыс пен байлық кемімейді, мүның озі, әри-не, табыстардың қайта болінісімен байланысты болатын бірқатар келеңсіз салдарларды жоққа шығармайды, олар мынаған саяды: Берешекті өтеу мен пайыздарды толеу бюджет қаражатта-рыныц есебінен, яғни салық толеушілердің ессбінен жүргізіледі; сойтіп, табыстар мемлекеттік бағалы қагаздар иелеріне, әдеттегідей, қоғамның дәулетті жіктеріне ағылады. Салықтарды кобсйту жолымен мемлскетгік борышты азай-ту жоніндегі мемлекетгің іс-қимылы ксзінде макроэкономикалық тоуелділіктер қосылады; жиынтық сүранымның қысқаруы тепе-тенді таза ұлттық онімнің азаюына үрындырады, косіпкерлер та-рапынан қаражаттардын жүмсалымына деген ынталандырмалары төмендейді, экономикаға қаражаттарды инвестициялау қысқа-рады. 3. Жеке меншік кәсіпкерлердің "инвестицияларын ыгыстыру" нәтижесі іс-әрекет етеді. Бұл қүбылыс мынадан туып отыр. Мем-лекет бюджет тапшылығын немесе борышты жабу мақсатымен не-сие рыногіне шыға отырып, ақша рыногінде бәсекені күшейтеді, мүның нәтижесінде ақша капиталының пайыздық молшерлемелері артады. Бұл жеке меншік секторды инвестициялардың бір бөлігінен айырады, ал инвестициялық шығыстардың төмендеуі тепе-теңді таза ұлттық өнімді азайтады. Егер мемлекет ақша рыногінің оқшауландырылған қаражатта-рын тұтыну мақсаттарына емес инвестициялық тауарларға бағыт-таса, егер экономика жүмыспен толық емес қамтылған жағдайда жүмыс істесе мүндай іс-әрекеттің келеңсіз нәтижесі шектелуі мүмкін. Қазақстан практикасында бюджеттердің тапшылықтары мен мемлекеттік борыш қаржыландыру нысандары және туындайтын зардаптар бойынша ажыратылады. Мемлекеттік борыштың едәуір бөлігі үкімет түрғызатын өзгеше "қаржы пирамидасы" болып та-былатын мемлекеттік қазынашылық міндеттемелер бойынша бере-шек нысанында көрсетіледі. Мемлекеттің қолданыстагы жоғары дисконтқа қарыз алған сомасы ішкі берешекті үнемі арттырады. Ішкі мемлекеттік борыштың басқа нысандарына мыналар жа-тады: Бюджет тапшылығын жабу үшін бұрын алған кредиттер бой-ынша Ұлттық банкке берешек; облигациялар жоне басқа бағалы қағаздар шығарумен ресімдел-ген халықтан, шаруашылық жургізуші субъектһіерден алынган қарыз-дар бойынша борыш. Қазақстаңда оның дербес дамуынан бастап, ішкі мемлекеттік борыштың озгеше нысандары болды: ауыл шаруашылығы өнімнің, жеңіл өнеркәсіп шикізатының баға айырмашылығын өтеу және ауыл шаруашылығы өнімнің сатып алу бағасына сараланған үсте-мелер бойынша бюджеттің есептен шығарылған берешегі, мүның озі бөлудің әкімшілік одістері жағдайындағы баға сәйкессіздігінің нотижесі болатын; жүктеу/скачать 1,49 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|