Ғ. Мүсірепов драматургиясындағы фольклоризм Г. С. Обаева

Суреткер таланты оның әдебиетте салған соны соқпағымен анықталады. Қайталамайтын және қайталанбайтын туынды мәңгілік болмақ. Әдебиеттің табиғатының өзі қайталауды қаламайды. Жазушы өзгенің шындық туралы ойына қанағаттанбай тұрып-ақ, өзі таныған ақиқат өмірдің бейнесін жасайды. Бұл бейне неғұрлым шынайы болған сайын, соғұрлым тереңге бойлайды. Осылайша, оның әдебиеттің терең тамырын дөп баса отырып, халықтығының көзі ашыла түспек. Суреткер шығармашылығының халықтығы туралы сұрақ оның фольклормен байланысын талдамай шешілмейді. Фольклор – көне дүниенің тамырымен тығыз байланысқан ортақ шығармашылық. Қазіргі қаламгерлер баяндаудың тұрмыстық сипатын айқындай түсу үшін фольклорлық сарындарды жиі қолданады. Фольклор мен әдебиет екеуі де тілдің ұлттық байлығының негізінде қалыптасып, дамиды, олардың тақырыптары халқымыздың тарихи және әлеуметтік өмірімен, тұрмысымен, еңбегімен байланысты. Фольклорда да, әдебиетте де, көп жағдайда, бір-біріне ұқсас поэтикалық және прозаикалық жанрлар туып, поэтикалық өнердің небір түрлері қалыптасып, одан сайын дамып жатады. Сондықтан да фольклор мен әдебиеттің шығармашылық байланысы, олардың үнемі болып тұратын идеялық-көркемдік әсер-ықпалы өте заңды құбылыс.

Жазушының фольклорға бет бұруының себебін анықтауда тікелей фольклорлық туындыны қаламгерлік айналымға түсіргендігінің куәсі болған осы драмаларын айтпасқа болмайды. Осы орайда классикалық эпосты классикалық драмаға айналдырудағы шеберлік сырын айқындау әрқашан да артық емес. Фольклор мұрасы әдебиеттің мұрасына айналып, жазба әдебиеттің «қазанында қайнаған» уақытта сол өзі игілігіне айналып отырған әдебиеттің шарттарын басты теориялық қазық ететіні белгілі. Ендеше драма жазба әдебиеттің туындысы десек, жазушы мұнда да түпкі негізден әрі аса алмайды. Оның бұл жағдайда арқа сүйейтін негізі – фольклорлық дәстүрлер. Осыған дейінгі әңгіме-новеллаларындағы ширыққан оқиғалар, кейіпкерлер даралығы, өткір сөз қағысулар драмаға әбден сұранып тұрғандай еді дедік. Қаншама жылдар фольклор мен ауыз әдебиеті ескілік сарқыншағы деп таптық тұрғыдан бағаланып, шетқақпай көріп келген тұста кемеңгер жазушы сол фольклордың нағыз классикалық туындыларына жол тартты. «Қозы Көрпеш – Баян Сұлу», «Қыз Жібек» сияқты бүкіл халықтың сүйіктісіне айналған, тіпті әлем әдебиетінде классикалық эпостар қатарынан саналатын асыл маржандарымызды жазушы талғаммен таңдап алып, оның эпостық дәстүрін сақтай отырып, өзгеше стильде жаңаша түр беріп, халқының өзіне қайтарып бере білді. Олар жаңа әдебиеттің өшпес қазынасына қосылып, классикалық драма ретінде мәңгілік екінші ғұмырын бастады. Кеңестік дәуірде ұлы қаламгерлеріміздің шығармаларынан фольклорға қатысты деректер іздеу немесе оның көрінісін баяндау оңай болған жоқ. Қайта ондай талпыныс жасағандарға «классикалық шығармадан фольклор үлгісін іздеудің қажеті қанша?» деген қиқар сұрақ қойылып, талайлардың маңдайы тасқа соғылып жататын. Бұның бәрі фольклортану ғылымының әлі де кенжелеп қалуынан, ауыз әдебиеті мен жазба әдебиеттің байланыс бірлігін түсінбеуден туған кемшілік қана емес, ұлт басына бодандық ноқтасын кигізуден пайда болған келеңсіздік еді. Дәл сол шақта халық қазынасының мазмұнын байытып, ұсынуды батыл айтқан жазушылардың бірі де, бірегейі – Мүсірепов болатын. Ел арасында ұлттың мақтанышы болған асқақ шығармаларға дақ түскен шақта Әуезов, Мүсірепов т.б. қаламгерлер ежелден келе жатқан батырлық, ғашықтық жырларды драмаға айналдырып, хас шеберліктің шынайы үлгісін жасады.

Алғашқы «Қыз Жібек» пьесасын жазушының үйрену кезіндегі, ауыз әдебиеті тақырыбынан алып, реалистік шығарма жасау жолындағы алғашқы қадамы дер едік. Бұл пьеса әуелде музыкалық драма деген атпен туып, кейін операның либреттосына айналған туынды. Жазушы жырдың халыққа ең танымал нұсқасын таңдап алып, ондағы әмеңгерлік сарынды алып тастап, асыл адамгершілікті асқақтата дәріптейтін, махаббат бостандығын көтеретін идеясын тереңдете түскен. Жазушының драматургия жанрына келуіне осы сияқты қаламгерлік шеберлік мектебінен өтуі себеп болғаны сөзсіз. Ал драматургиямыздың тарихи даму жолында өзгеше өріс болған туынды - «Қозы Көрпеш – Баян Сұлу» пьесасы. Дүние жүзіне даңқы жайылған ғашықтар туралы бұл эпос туралы көп жазылды. Тіпті эпостың бір данасы Пушкиннің үйінен табылғанын кезінде Г.Потанин жазған. Тіпті орыс жазушыларының да назарын аударған бұл дастаннан сахналық трагедия жазу міндетін Ғабит Мүсірепов мойнына алды. «Қозы Көрпеш – Баян Сұлу» драмасына эпикалық аңыздауға құрылған жырды арқау етіп ала отырып, драматург бұрынғы және қазіргі өмір шындығын нанымды бейнелей алды. Өткен замандар қойнауынан қазып алып, оны көркемдік жағынан қорытып, феодалдық-патриархалдық қазақ қоғамы туралы күрделі реалистік туындыны дүниеге әкелді.

Жазушының драматургия жанрындағы бет алысы фольклорлық тақырыпты арқау етуінен басталуының өзі оның кейінгі шығармашылығындағы орын алған фольклорлық негіздің нық басталуына куә болады. Енді осы фольклорлық туындыны жазба әдебиеттің кәдесіне жаратуда жазушы қандай фольклорлық дәстүрлерді негізге алды дегенді саралап көрейік. Алдымен, драмадағы фольклорлық сарын, алдымен, көркем әдебиеттің үш тегінен тарап, өзектесіп жатқандығын байқаймыз. Әдебиеттің эпос, лирика, драма-сынды үш тегіне тән дәстүрлер пьесаның өн бойында тұнып тұр. Эпостық дәстүр – эпикалық шығармалардың басты өзегі. Оларда өмір шындығы көркем тұлғалардың бойына жинақталып, солардың басында болатын қым-қуыт оқиғалар толқыны арқылы ашылады.Фольклордың төл мұрасы лиро-эпостық жырдың негізгі мазмұндық дәстүрін үзбей, басты желі етіп ала отырып, эпостық баянның өзіндік үлгісін жасайды. Ел аузында аңыз боп тараған жырдың түрлі нұсқаларын елеп-екшей отырып, көркемдеп қаға білген. Жырдың драмалық шешім табуында Жантық, Жарқын сияқты образдардың енгізілуі де жазушының ескі әдебиетіміздің тұнық бұлағын қана ішіп, жақсы дәстүрлерін игере білгендігі. Халқымыздың бүкіл арман-тілегіне негіз болған қиял дүниесі небір ертегі, аңыз, жырларды дүниеге әкелген ғой. Сол кең ойлылық драматург қаламын кең тыныс беріп, эпостық сарынның жаңа түрге ие болуына мол мүмкіндік жасаған.

Пьеса басындағы Қарабайдың: «Қарабайдікі дегенге бұл жұрттың қызықпайтыны болсайшы! Тек талап алайын деп отыр... Түс көрсе, менің жылқымнан басқаны көруді қойыпты бұл ел!» [4, 10] деген сөзінен бастап-ақ күллі қара ниет, жамандық атаулының символы болған образдың бұдан арғы характер даралығын әп дегеннен тануға болады. Түс жору – сонау ата-бабамыздан бастап бүгінге шейін жалғасып келе жатқан көне дәстүріміздің бірі. Қазақ көрген түсіне үлкен мән берген. Қолынан келгенше жақсылыққа жоруға тырысқан. Егер жамандықтың белгісіндей хабары болса, «түс-түлкінің боғы» деп көңіл жұбатқан. Осы дәстүрді Ғабит драманың басталуында-ақ Қарабай мен Жантық диалогы арқылы, пьесаның өн бойына өзек болатын қара ниетті жауыздықты байқату үшін шебер қолданған. Жантық бейнесі – бүкіл қазақ әдебиетіндегі арамдық, сұмдықтың символы. Қарабай көрген түсін айтып, жоруын өтінгенде Жантық одан сайын қара аспанды төндіріп, жамандыққа жори түседі. Міне, осы сәттен бастап өрбіп, өрши түсетін аярлық пен жауыздықты шағын ғана диалогтар арқылы драматург жігі білінбейтін шеберлік жібімен өрген. Жалпы, фольклорлық шығармалардағы қаһарманның түс көру мотиві ертеден келе жатқан тұрақты құбылыс. Драмадағы Қарабайдың түсі оның өңінде ойлаған ойларының немесе істерінің белгілі бір шамада өзгеріске ұшыраған түрі. Белгілі ғалым Г.Пірәлиева: «Түс – ішкі монологтың бір элементі, яғни кейіпкердің көңіл-күйін, санасындағы үздіксіз жүріп жатқан процестің бір сәтін бейнелейтін көркемдік тәсілдің бірі» [5, 194-195] десе, «Түс көру мотиві бүкіл әлем халықтарына тән және оның атқаратын қызметі әр қилы, алдағаны болжау кейіпкерді сақтандыру, кейіпкерге көмек беру, адамдарды белгілі іс-әрекетке шақыру», – дейді өз зерттеуінде Ыбыраев [6, 151]. Халық сенiмiнде түс көру үлкен орын алатынын аңғарамыз. Алдағы оқиғаны, адам тағдырын көрген түс арқылы болжап бiлуге болады деген сенiм мифтiк танымнан туындаған. Сол сияқты, Төлегеннің Ақ Жайықтан еліне қайтар мезгілінде Жібектің жайсыз түс көріп шошынуынан, түбінде сол түстің расқа айналуын баяндаған тұстар да әсем, ажарлы берілген. Ауылынан ата-анасының айтқан уақытында, қасына нөкер ертіп кетпей, Жібекке берген уәдесінен кешікпеу үшін асығып, жалғыз, жасырын аттанған Төлегеннің інісі Сансызбаймен қоштасуынан осындай қауіптің сарыны сезіледі. Қособаның түбінде Бекежан бастаған алпыс қарақшының қолынан мерт болу әлгі түстің “құдіретін” дәлелденгендей ұғым береді. 

Ал лирикалық толғаныс –«Қозы Көрпеш – Баян Сұлу» драмасында басы ашық тұрған мәселе. Лирика –нәзік сезімнің, жан-дүниеде болып жатқан көңіл-күй тебіреністердің көрінісі болғандықтан, кейіпкердің рухани әлемін барлауға, оның ішкі дүниесін танытуға мол мүмкіндік беретін жанр. Сол сияқты аталған драмада екі жастың бір-біріне деген ынтық сезімі, олардың алғаш аттарын естіген, одан кейін кездескен, тіпті мәңгілік ажырасқанға дейінгі барлық сәттері – тұнып тұрған лиризм. Ал драмаға Жарқын секілді ақынжанды адам образының енгізілуі мұндағы лирикалық толғаныс әсерін күшейте түскендей. Жырдың халықтық нұсқасында Жарқын образы болмағанмен, драмаға негізгі кейіпкерлердің бірі ретінде енгізіп, өзіндік характерімен даралауы драматургтың тамаша идеялық-көркемдік шешімі деп білеміз. Драмада Қодар бастаған тоқсан сері Баянға сырттай таласып, өзді-өзі қызыл кеңірдек, ұр да жық болып жатқанда Жарқын қыз сәлемін жеткізіп:

Құзғын болса, қайтер еді? Өлімтікке үймелер еді

Жапалақ болса, қайтер еді? Жарбаңдап түнде ұшар еді

Жалпы, драмалық шығармалар бастан-аяқ кейіпкерлер сөзінен тұратыны белгілі. Драмадағы бүкіл қимыл-әрекет, тартыс тікелей кейіпкерлердің диалогы, монологы арқылы көрінеді. Сондықтан сөздің қызметі сол драманың бүкіл идеясын ашуда орасан. Сол заңдылық, сол дәстүр Мүсірепов драмаларында шеберлікпен сақталған.

1. 
   Ғабдуллин.Н. Ғабит Мүсірепов – драматург. – А.: Өнер,1982.
   
2. 
   Нұрғалиев Р. Драма өнері. –А.: «Санат», -2001.
   
3. 
   Тәжібаев Ә. Бес томдық шығармалар жинағы. – Т.4. – А.: Жазушы, 1981.
   
4. 
   Мүсірепов.Ғ. Драмалық шығармалар. – А.: Өнер, 1982
   
5. 
   Пірәлиева Г. Көркем прозадағы психологизмнің кейбір мәселелері: түс көру, бейвербалды ишараттар, заттық әлем /. –А.: Алаш, 2003.
   
6. 
   Ыбыраев Ш. Эпос әлемі. Қазақтың батырлық жырларының поэтикасы.–А.: Ғылым, 1991.
   
7. 
   Қасқабасов С. Елзерде: Әр жылғы зерттеулер. –А.: Жібек жолы, 2008.