Қазақ тілін деңгейлік оқыту әдістері

Қазақ тілін деңгейлік оқыту әдістері

Оқыту әдістерінсіз алға қойған мақсатқа жету мүмкін емес. Әдіс алға қойған мақсат пен нәтижені біріктіретін, оқу үрдісінің жүрегі болып табылады.

Әдiс — белгiлi бiр ғылымның теориясын сапа- лы және тиiмдi түрде жүзеге асыру үшiн iс жүзiнде қолданылатын iс-әрекеттердiң жинақталған жүйесi. Қандай болмасын әдiстiң бәрiне тән ортақ белгі: ол — оның практика арқылы жүзеге асуы.

Тiлдi үйретуге қатысты әдiстi сөз еткенде, ар- найы қарастырылуға тиiстi мәселенiң бiрi — қатысым әдiсi (коммуникативный метод). Қатысымдық әдiстiң өзiндiк белгiлерi мыналар: 1) Қатысымдық әдiс кем

дегенде екi адамның немесе бiр адам мен топтың, бiр топ пен екiншi топтың арасындағы тығыз қарым- қатынастың немесе белсендi iс-әрекеттiн жүзеге асуы нәтижесiнде болады. 2) Қатысымдық әдiс оқушы мен мұғалімнің әрқайсысының өзiне тән мiндеттерi бөлек болып, ал олардың алдарына қойған мақсат- тарының ортақ болуын талап етедi. 3) Қатысымдық әдiс үйренушi мен үйретушiнiң бiр-бiрiмен пiкiр ал- масуын, тiл арқылы сөйлесуiн қамтамасыз ете келiп, адам мен адамның, бiр ұлт пен екiншi ұлттың өзара түсiнiсуiне жол ашады. 4) Қатысымдық әдiс оқыту жүйесiндегi бiрнеше тиiмдi тәсiлдердi және амалдар-

ды бiрiктiредi. Солардың iшiнен бәрiне ортақ қасиетке ие болатын бiреуi басты өзек, жетекшi кiлт болады.

5. 
   Қатысымдық әдiстiң басты белгiсiнiң бiрi — тiл- дi үйретудi күнделiктi өмiрде жүзеге асыру, сабақты практикалық жағынан жан-жақты қамтамасыз ету. Мұнда оқу сырттай немесе жеке дара күйде iске ас- пайды, адамдардың iс жүзiндегi өзара iс-әрекетi үстiнде, ауызба-ауыз сөйлесуi, тiлдесуi арқылы бола- ды. 6) Қатысымдық әдiс арқылы белгiлi бiр тiл туралы бiлiм берiлмейдi. Қарым-қатынас құралы тiлдiң өзiн қалай қолдану керек, сол жөнiнде оқытылады, яғни сол тiлде сөйлеу үйретiледi.
   

Қатысымдық әдіс мұғалім мен оқушы арасындағы байланысты нығайтып, бір-бірімен еркін тілдесуге жол ашады. Топта жақсы көңіл-күй орнайды. Оқушылар бір- бірімен пікір алмасады. Білмегендерін топтық, ұжымдық жұмыста білуге, толықтыруға мүмкіндік алады.

Қатысымдық әдіс арқылы оқушы тілдік әрекеттің барлық түріне жаттықтырылады. Мәселен, сұрақ қоя білу, сұраққа жауап беру, көрген, білген жай- ларды әңгімелеп айтып беру, суреттің мазмұнын әңгімелеу, өз қиялын, арманын айта білу, экскурси- яларда көргенін әңгімелеу, оқыған мәтін мазмұнын баяндау, достарымен, мұғаліммен әңгімелесу секілді сөйлеу әрекеттеріне оқушы қатысымдық әдіс арқылы үйретіледі.

Сабақта тiлдiк қатынас үш түрлi жолмен iске асы- рылады:

• 
  Жұптық.
  
• 
  Топтық.
  
• 
  Ұжымдық.
  

Жұптық оқытуда тiлдiк қатынас екi адамның ара- сында жүредi. Ол екi оқушының өзара тiлдесу ерек- шелiгiне, олардың қабiлетiне, тiлдi бiлу дәрежесiне т. б. сүйене отырып iске асырылады. Мұнда оқушы- лар екi-екiден жұпқа бөлiнiп, әр жұп жеке тапсырма- лар бойынша жұмыс iстейдi де, олардың сыңарлары бiр-бiрiмен ауысып отырады. Сол сияқты тiл үйретушi мен үйренушi екеуара бiр мәтiндi талдаса; бiрi сұрап, екiншiсi жауап берiп, жазбаша-ауызша жұмыстар атқарса, тағы сол сияқты — бұл да оқытудың жұптық түріне жатады.

Егер екi оқушы бiр тақырып төңiрегiнде сұқбат ұйымдастырса, берiлген жаттығуды орындаса; бiрi оқып, екiншiсi аударса немесе жазса т. б. — ол да жұптық жұмыс iстеудiң түрi болып табылады. Жұптық жұмыс әр оқушының өзiндiк қабiлетiн дәл тануға және жетiлдiруге мүмкiндiк бередi; олардың бiр-бiрi- мен тез тiл табысуын қамтамасыз етедi. Жұптық жұ- мыспен тiлдi үйретудiң ерекшелiгi: ол диалог арқылы

жүзеге асады да, тiлдiк қарым-қатынастың ауызша түрiн дамытуға себiн тигiзедi.

Тiлдi топтық жұмыс арқылы оқыту арнайы құ- рылған шағын топтарды қатысымдық әдiстiң қағи- даларына бейiмдеудiң нәтижесiнде жүредi. Оқыту кезiндегi топтағы оқушы саны 4—5-тен аспау керек. Топтық жұмыс бойынша, бiр адам кем дегенде үш, төрт адаммен бiрден қарым-қатынасқа түседi, яғни сөйлеушi өзiнiң ойын, пiкiрiн, атқаратын жұмыстың мақсатын бiрнеше адамдарға қатар жеткiзедi. Тiл- дiк қарым-қатынас бiр адам мен бiрнеше адамның немесе бiр топтың арасында жүредi. Мұнда топтағы әрбiр оқушы белгiлi бiр жұмыс жүргiзу барысында: оқу, жазу, тыңдау, сөйлеу үстiнде өздiгiнен субъектi- нiң, яғни сөйлеушiнiң (орындаушының) рөлiн атқара бередi. Топтық тiл үйрену процесiнде бiрнеше оқушы бірігіп сөйлеседi, тапсырманы орындайды, жауап бе- редi, оқиды және т. б. Оқушыларды топ-топқа бөлiп сабақ өткiзу олардың арасындағы қарым-қатынасты жақсартады, дұрыс сөйлей бiлуге жағдай жасайды, оқушылардың бiлiмiн жетiлдiредi, бiр-бiрiмен бiлiм- дерiн бөлiседi, әр түрлi мiнез-құлықтағы адамдармен пiкiр алмасуға үйретедi, топтар арасында оқушы өзiн жеке-дара қасиетiне қарай көрсетуге мүмкiндiк ала- ды және т. б.

Оқытудың ұжымдық түрі жұптық және топтық жұ- мыстарды өзара бiрiктiредi. Өйткенi оқыту, сөйлесу про- цесi онда бүкiл топтағы адамдармен де, жеке-дара екi адамның арасында да жүредi. Тiл үйренудiң ұжымдық түрі дегенiмiз — үйренушінiң бүкiл топтағы адамдардың бiрiнен-екiншiсiнiң үйренуi, пiкiр алмасуы және әр жұп сыңарларының ауысып отыруы нәтижесiнде бүкiл ұжым мүшелерiнiң түгел қамтылуы тiлдiк қатынастың толық жүзеге асуын қамтамасыз етеді.

Ұжымдық оқытуда мұғалiмнен гөрi оқушыға түсетiн жүктеме көбiрек болу керек, мұғалiм көбiнесе бақылаушы және бағыттаушы рөл атқарғаны дұрыс. Ұжымдық оқытуға жұмыстың біреуі — арнайы үлестірмелі қағазбен жұмыс iстей бiлу. Мұғалiм өтiлген материал не мәтiн бойынша күнi бұрын қанша оқушы болса, сонша үлестірмелі қағаз дайындайды. Ондағы тапсырмалар бiр ережеге байланысты болғанымен, бiрiн-бiрi қайталамауға тиiс. Яғни, берiлген сұрақтар, жаттығулар т. б. тақырыбы жағынан ортақ бола келiп, құрылысы тарапынан әр түрлi болады. Егер оқушы жауап бере алмаса, басқа тапсырмамен алмасады.

Мұғалім кітабында қолданылған интербелсенді әдіс- тәсілдер

Қазіргі кезде білім беруді ақпараттандыру мақ- сатында қабылданған мемлекеттік бағдарламалар дүниежүзілік білім кеңістігіне енуге байланысты

Қазақ тілін деңгейлік оқыту әдістері 5

оқыту жүйесін жаңаша құруға бағытталған. Мұғалім кітабында бүгінгі білім берудегі ең оңтайлы, әрі озық әдіс-тәсілдерді бірнешеуі ұсынылды. Сол се- бепті 5- сыныпқа арналған мұғалімдерге арналған әдістемелік құралда оқушылардың білімді өздігімен игеруіне негізделген мынадай интербелсенді әдіс- тәсілдер қолданылды:

«Броундық қозғалыс» әдісі. Оқушыларға мәтін құрау үшін модуль аясында арнайы бір тақырып беріледі. Олар аталған тақырыпқа қатысты сыныпты аралап ақпарат жинайды. Басқалармен ой бөліседі. Мәтін құрастырады.

«Жұптас. Ойлан. Пікірлес» стратегиясы — оқушы- ларға қандай да бір тақырып бойынша сауал, тап- сырма берілгеннен кейін оны орындауға бағытталған интербелсенді тәсіл. Тақтаға тақырып бойынша тапсырма жазылғаннан кейін оқушы өзінің пікірін берілген уақыт ішінде (3—5 минут) қағазға түсіреді. Өз жұбымен оны 3—4 минут талқылайды, талдайды, пікір алмасады. Мұғалімнің сұрауымен өз пікірлерін бүкіл сыныпқа жариялайды.

«Жағымды сөздер» тәсілі. Бұл тәсіл бойынша жаңа сабақтың қалай өткендігін анықтауға болады. Ол үшін балаларға мынадай сұрақ қояды: — Балалар, сабақ барысында қандай жағымды сөздер, тың ойлар мен жақсы жауаптар естідіңдер? Жауаптың нәтижесі бойынша сабақ қорытындыланады. Оқушы сабақ ба- рысында мұғалім, сыныптастары тарапынан айтылған жағымды сөздерді, түйінді ойларды еске түсіреді, ай- тады. Желім қағаздарға жазады, тақтаға жапсырады.

«Жеңілдетілген анықтама» тәсілі — сабақты қоры^- тындылау мақсатында соңында жүргізілетін тәсіл. Мұ- ғалім қарастырылған тақырып бойынша қандай да бір атау, ұғым таңдап алып, оны оқушыларға береді. Бір оқушы оны 1-сынып оқушысына да түсінікті болатын- дай етіп сыныпқа түсіндіріп береді. Бұл тапсырманы жекелей де, жұп/топ ішінде де орындатуға болады.

«Тірек сөздер» стратегиясы. Жаңа тақырып не- гізінде тақтадағы плакаттарға бірнеше тірек сөздер жазады. Оқушылар кезек-кезек тақтаға шығады. Мар- керлерді пайдаланып, тірек сөздерден ассоциаграмма құрайды. Тірек сөзді неліктен сол сөзбен, сөз тіркесі- мен байланыстырғандығын түсіндіріп, айтып береді.

«Сөздерден әңгіме құрау» тәсілі — тақырыпты бекітуде жиі қолданылатын тәсіл. Оқушыларға мұғалім тақырып бойынша әрқайсысына бір-бір сөзден ойлауларын тапсырады, бірнеше секундтан кейін ол сөздерді тақтаға жазғызады (жалпы саны 15—20 сөздей болу керек). Оқушылар сөздерді тақтаға жазады, шағын топтар осы сөздерден тақы-

рыпқа қатысты ауызша әңгіме құрастырады немесе сөздерді пайдаланып, өз ойын айтады.

Салыстыру кестелері. Оқушылардың алған білім- дерін жинақтау мен тиянақтауда тиімді қолданылатын тәсіл. Сабақ аяғында да, соңында да тиімді қолдануға болады. Кестелердің негізінде салыстыру жатады.

«Аквариум тәсілі» — оқушылардың тақырып бойынша қандай да бір мәселені диалог сипатында талдауы. Шағын топ ішінде қарастырылады. Талқы- лауды не мұғалім, не бір белсенді оқушы жүргізеді. Ол басқаларға сөз беріп, онымен пікір алмасуды ұйым- дастырады. Сыныптағы басқа оқушылар аталған мәсе- лені шағын топтың қалай талдағанын бақылап, тыңдап тұрады. Ең соңында шағын топтың мәселені қалай шешкендігі жайлы олардың көзқарастары сұралады.

Алдын-ала берілген атаулар тәсілі. Мұғалім сабақ басында жаңа тақырып бойынша тақтаға бірнеше атаулар (терминдер) жазады. Оқушылардан оның ма- ғынасын, мазмұны мен қызметін, өзара байланысын сұрайды.

Т-кестесі — бір-біріне қарама-қарсы немесе салыстыруға болатын атауларды не пікірлерді кел- тіруге арналған кестелер. Қазақ тілінде есімше мен көсемшені, салт етістік пен сабақты етістікті, жалпы есім мен жалқы есімді, т. б. өткенде қолдануға бола- тын кестенің түрі.