Ғаділбек Шалахметов бейбітшілік бақЫТҚа бастайды астана, 2010 жыл Қызыл «мұзжарғыш кеме»

Осы кітапты бітіргеннен кейін Мұрат Әуезовке көрсеткен едім. Ол тұтастай қолдағанымен, ескертулерін де жеткізді.

- Поэзиямен шұғылданатыныңды неге жазбадын? Қазақ тілінен орыс тіліне тәржіма жасайтын мықты аудармашылардың бірі емес пе едің, - деді.

Әрине, мен үшін досымнан осындай жылы пікір есту мақтануға татитын нәрсе, оның үстіне мен поэзияны сүйіп, шынайы айналысқаным да рас.

Кеңес Одағында ұлттық тілдерден аударманың керемет мектебі болған еді. Соның арқасында орыс оқырманы Жамбылды, Ғамзатовты, Ғафур Гулямды, Сулеймен Стальскийді, көптеген эпостар мен, қазіргі және өткен ғасырлардағы көптеген ақындарды танып білді. Оларды талантты ақындар – Козловский, Липкин, сонымен бірге ұлы ақындар – Ахматова, Пастернак аударған болатын.

Бұл аудармалар ұлттық мәдениет үшін, барлық халықтардың бірігуі үшін маңызды болды. Мынандай ерекше оқиғаны айта кеткенім жөн болар, соғыс кезінде немістер қалмақтарға «Қалмақтар! Липкин бізбен бірге!» деген үндеу тастаған. «Жоңғар» эпосы аударылғаннан кейін Липкин олардың ұлттық кумиріне айналған болатын. Аудармашылар өздері аударатын ақындардан да талантты болған жағдайлар кездеседі. Республикалық басылым қаламақысын төлемей кешіктірген кезде айтқан Михаил Светловтың «Қаламақы төлемесеңдер барлық ақындарыңды керісінше аударам» деген қалжыңы бар.

Біздің ақын-аудармашыларымыз қанша тырысқанымен олардың шығармашылығының мүлт кетуінің себебі олар стандартты технология бойынша еңбек етеді. Поэзиядан, өлең құрылымынан еш хабары жоқ адам тілді білем деп сөзбе-сөз аударады. Оның мақсаты ақын өлеңіндегі сөздердің тура мағынасын беру болып отыр. Өлеңнің авторы осы аударманы оқыса талып түсер еді. Өйткені ол өз өлеңінде мақам, көркемдік, образ арқылы берген сөздер мүлде басқа мәнге ие болады. Бірақ осы жерде технологиялық процесті аяқтауға тағы бір құтқарушы – мәскеулік немесе ленинградтық ақын келе қалады.

- Уайымдама, бәрі сен қалай жазсаң солай болады. Бірақ айтшы мына сөздер сенің таңғажайып, маған түсініксіз өз тіліңде жазған сөздерге сәйкес келе ме жоқ па?

- Сәйкес келеді, - деп сен сенімсіз келісесің.

- Онда бәрі болды емес пе! – деп құтқарушы қуанып қалды.

- Бірақ мұнда ешқандай поэзия жоқ қой.

- Қорықпа! Біз қазір сенің поэзияңды жалпыға түсінікті мәскеу тілінде жазамыз....

Біздің дарынды Мұхтар Шаханов атты ақынымыз бар. Бір-бірімізді ол журналистік салада енді ғана еңбек еткен, комсомолдық жылдардан бастап білеміз. Кейін ол атақты ақын болды. Мәскеуде оның кітаптарының аудармалары жарық көрді. Оны Евтушенко аударған еді, олар отбасыларымен жақсы араласады.

Бірде мен Мұхтарға:

- Мен сенің өлеңдеріңді сөзбе сөз аудармашысыз тікелей аударсам қалай қарайсың,- деп едім, ол:

- Аударсаң аударарсың, бірақ оның не керегі бар? Бәрібір Евтушенкодан асып түспейсің ғой, - деді.

Асам ба, жоқ па оны кім білсін. Бірақ ана тілім болғандықтан еркін сезініп, «Олово, серебро и золото» өлеңін аудардым.

Ертедегі өлең. Сол жылдардың шабыты - руханисыздану мен дүниеқоңыздықты әшкерелеген. Егер осы өлең жолдары сөзбе сөз аударылса автордың іңкәрлігі мен ашуы берілмес еді. Аудармамды Мұхтарға көрсетіп:

• 
  Сенің айтпақ ойың осы емес пе? – дедім.
  

Басқа да ақындармен қатар түркілік ақындардың ақиығы, өмірден ерте озған қазақтың Есенині - Мұқағали Мақатаевты аудардым. Оның өлеңдеріндегі ерекше әуенді, толық мағынасы мен мазмұнын сақтай отырып, беруге тырыстым.

Аудармада мен ұзақ толғандым. Ойландым. Сол әуенді орысшадан беруге тырыстым. Әр сөзін, әр мағынаны жоғалтпау үшін бейнелілікті дәл тауып, таза күмістей сыңғырлаған автордың поэтикалық пернесіне дөп түсуді ойладым. Түркі поэзиясы көнеден мазмұндылығымен ерекшеленеді. Бұл туралы Анатолий Преловскийдің көне түрік тілінен аударған, бір бетінде – кириллицамен терілген түркілік түпнұсқасы, келесі бетінде аудармасы берілген ерекше аудармалар жинағына қарап айтуға болады.

Поэзия дегеніміз не? Шоғырланған энергия. Ұлы ақындардың шығармаларын заман арпалыстары да жоғалта алмайды. Аударманың өзінде ол өзінің сиқырлы энергиясын сақтап қалады. Қазақтар арасынан сіз «Қараңғы түнде тау қалғып» деген халық әнін жиі естіген боларсыздар. Мұның Абайдың әні екенін, нақтырақ айтсақ, оның Лермонтов аударған нұсқасы екенін көбісі біле бермейді. Бүгінгі күні, Германияда тұратын көптеген қазақтар Гете жазды деп жүрген өлеңнің Абайдыкі екенін білуде. Бірақ, бір ерекшелігі Гете, Лермонтов, Абай жырлаған өлеңдер аударылғанына қарамастан сол қалпында қалған. Міне, поэзия дегеніміз осындай: оның дұрыс аударылуы сөзіне байланысты емес, аудармашы міндетті түрде дөп басуы тиіс пернесіне байланысты.

Бір жолы Алексей Симонов екеуміз Атлантадағы картерлер семинарында болдық. Біз сол уақытта русистердің конгресі өтіп жатқан Гавайға тамаша сапарға бардық. Сөз сөйледік. Демалдық. Жағажайда мен онымен бәстесіп, жатқа білетін өлеңдерді айтып жарысуға шақырдым. Өзіңдікін де, өзгенікін де айтуға болады.

Бірнеше сағат бойы жарыстық. Шынымды айтсам, ол жеңіп кеткенімен, мен де риза болып қалдым. Осы гавайлық айтысымыздың негізінде «Поэтические позвонки» телебағдарламалар циклі дүниеге келді. Өкінішке орай «Мирде» бұған эфир бөлуге мүмкіндігіміз болмады. Бұл бағдарламаларда ол әртүрлі ақындардың - өз әкесінің, Маяковскийдің, Самойловтың, Слуцкидің, Мартыновтың, Смеляковтың, ...өлеңдерін оқыды. Енді кездескен жерде одан : «Алеша, гавай жолдары есіңде ме?» деп сұраймын.

Кез келген іске ден қойып айналысу керек. Оның ішінде аудармамен де. Аудармашы болғың келе ме – басқасының бәрін таста. Мен айналысқан әрі айналысып жүрген – журналистика, телевидение, қаптаған ұйымдастыру істері – аудармамен шұғылдануға мұрша бермейді. Шабыт шақырып та үлгермейсің. Әрине өкінішті-ақ. 70 жылдары мен поэзияға, аудармаға ерекше кұштар болдым, бірақ тағдыр жазбапты. Журналистік прозамен айналыстым. Дегенмен бос уақытым болса айналысармын деген үміттемін, Маяковский айтқандай, жүрегімнің түкпіріндегі елесті еркіндікке жіберермін. Бәлкім, менің жерлесім, өмірден ерте озған астрахандық жігіт, жан дүниесі мен үшін Ярослав Смеляковке ұқсайтын Жұмекен Нәжімединовтың «Темірқазық» атты тамаша туындысын аударуға бел шешіп кірісермін.

Біз беймәлім электронды ғасырға аяқ бастық. Ақпарат алмасудың әмбебап құралы жаһандық желіге қосылған компьютерге айналды. Бұдан былай теледидар да, кітап та, газет те бұрынғыдай емес. Егер де бір жерде бұрынғыдай қолданылса да өткен ғасырдың көзіндей.

Компьютерлік телевизор бағдарламада көрсетілген хабарды көруге ғана мүмкіндік бермейді. Экраннан фильмді, сериалды, кітапты, журналды, газетті, соңғы ақпаратты, симфониялық концертті, балетті, операны, драмалық спектакльді көруге, мұражайға саяхат жасауға, танымдық бағдарламалар қарауға, кез келген қызықтыратын тақырыпқа лекциялар, үй шаруашылығы бойынша практикалық кеңестер – пиццаны әзірлеу әдісін немесе емдәм арқылы өзін-өзі емдеу, ең жаңа және үнемі жаңартылып отыратын энциклопедияны және т.с.с. тәуліктің кез келген уақытында, күндіз де түнде де қарауға болады, оларды саралап, басты тақырып бойынша таңдауға, түзетуге, сақтауға, кассетаға, дискіге көшіруге, принтерден шығаруға, электронды пошта арқылы жіберуге мүмкіндік бар.

Әрине метрода қағаз газет оқыған ыңғайлырақ, бірақ электронды газеттің қаншама артықшылықтары бар десеңізші. Газет басылымының артуына байланысты азайып бара жатқан ормандарды айтпағанда! Ақпаратты электронды газеттен іздеген едәуір жеңіл. Барлық қажетті ақпаратты цифрлы жәшікке салып, керек кезде алуға болады.

Ал әлеммен байланыс қаншалықты кеңейеді десеңші! Үйден шықпай-ақ шынайы уақыт режимінде отырып әлемде қазір не болып жатқанын – Париждегі, Лондондағы, Сан-Францискодағы оқиғаларды бақылауға болады. Кез келген тақырыпта әңгімелесу үшін серік табуға, диалогтық режимде сөйлесуге, шахмат ойнауға, самолетке немесе театрға билет алу үшін тапсырыс беруге, зат сатып алуға, есеп төлеуге, анықтама алуға, дәрігермен кеңесуге, спорттық тренермен ақылдасуға, мамандармен жергілікті өзін-өзі басқару мәселелерін талқылауға қатысуға, сайлауға атсалысуға, танысуға, өмірлік серігіңді немесе демалысты бірге өткізетін серіктес табуыңа болады. Интернетте отырып бизнеспен айналысу мүмкіндігі бар. Бағдарламаны егжей-тегжейлі игерген жас балалардың аз уақытта миллиондаған қаражат табуы да кездеседі. Қазір Мәскеуде интернет арқылы сауда жасау шындыққа айналған: виртуалдық әмбебап дүкен үш сағат ішінде үйге әкелу мүмкіндігімен 5 мыңға тарта тауар түрін ұсынады.

Николас Негропонте, Массачусет технологиялық институтының ақпарат құралдары зертханасының құрылтайшы директоры электронды қарым- қатынастың артықшылығы құпиялылықтың сақталуында дейді: «әйелі Альцгеймер ауруымен ауыратын адам көмек алу үшін желіге қосылғанда өзінің немесе әйелінің атын атауға міндетті емес». Ол цифрлы ғасырдың ұлы энтузиасты. Иә кемшіліктері де бар, бірақ артықшылықтары басым. «Егер кибернетикалық кеңістікті қандай да бір ұлт деп алсақ, онда бұл ең игі ұлт болар еді». Бұл – адамдар бір-біріне көмектесетін жер. Адамдар да ақпараттың еркін болуына сенеді.

Мен де ақпараттың еркін болуы керек дегенге сенемін, әрі мемлекеттік шекараларды мойындамайтын интернеттің, халықаралық киберкеңістіктің үлкен мүмкіндіктері бар екеніне күмәнданбаймын. Әлемдегі виртуалды игіліктерді таратуға «Мир» дайын және атсалысып та жүр. Алайда мен ертегідей виртуалды алдамшының қаншалықты қауіпті екенін бір сәтке де ұмытқан емеспін.

Жуырда мен өзімнің виртуалды көшірмемді көрдім. Ол үшін сен 18 датчик тағып аласың да біраз жүріп, қандай да бір қозғалыс жасайсың. Одан кейін бәрі компьютерге енгізіліп, сен экранда тірі адамдай жүресің. Шалахметовке ұқсас адам боп шыға келесің. Өмірі айтпаған сөзіңді айтуың мүмкін, ән сала алмасаң да айтуың мүмкін, өзінді өмірдегіден бөлек ұстайсың. Бұл бүгінгі күн. Қазірдің өзінде атақты жұлдыздардың Марлен Дитрих пен Мэрилин Монроның қатысуымен жарнама роликтері түсірілуде. Бұл жай ғана керемет жарнамалық айла-әрекет емес, тереңірек үңілсек, документализм мен фикция арасындағы, экранға деген сенім мен сенімсіздік арасындағы шекараны жою.

Компьютер бәрін істей алады. Қазіргі кезде ойдан шығарылған қаһарманды немесе телевизиялық жүргізушіні қатар деректі кадрға түсіру қиын емес (америкалық фильмдерде бұл әдеттегі іс). Айталық, Хрущевпен немесе гитлермен қатар түсуге болады. Леонид Парфенов бағдарламаларында мұны үнемі қолданады. Мен үшін электронды егіз, электронды клондалған көшірме атом радиациясынан да қорқынышты жайт. Ағзаны мутациялау – жайына қалады. Виртуалды көшірме жақсылыққа апармайды!

Адам ағзасына барлығы, оның ішінде ауыр элементтер де керек. Бірақ цезидің немесе уранның мөлшері табиғат берген мөлшерінен ауытқитын болса жағдай нашарлайды. Табиғатта барлығы тепе-теңдігін сақтауы керек. Шамадан тыс жеген қанттың өзі радиацияға қарағанда қорқыныштырақ. Ал бұл бар болғаны қант....

Бірақ, біз қазірдің өзінде компьютер дәуірінде өмір сүріп жатырмыз. Кері шегінер жол жоқ. «Интернет дәуіріндегі өмір» деген тамаша кітап бар. Тамаша кітап. Жақында Мәскеуден жарық көрген. Оның авторы - ақпараттық технологиялар саласындағы белгілі сарапшы, АҚШ үкіметінің кеңесшісі, журналист Эстер Дайсон. Интернет және компьютерлендіру жөнінде жазатын көптеген адамдарға қарағанда, ол технология және маркетинг саласын емес, философиялық қырынан алып: компьютер желісі арқылы қарым-қатынастың әсерінен әлемнің қалай өзгеретінін, ертеңгі күні және болашақта бізді қандай мәселелер күтіп тұр деген ойларды қозғайды.

Желінің адамдарды, қоғам өмірін қаншалықты өзгертетінін айту қиын. Әлем анағұрлым орталықсыздандырылып, билік орталықтан жекелеген ұйымдарға, жекелеген адамдарға өтуде. Елдер арасындағы шекара жойылады. Ақпарат нарығы қаржы нарығы сияқты еркіндікке ие болады. Адамның таңдау еркіндігі де – жұмыс, дос, оқу орнын, іскерлік әріптестерді, тіпті жыныстық таңдау еркіндігі де едәуір кеңейеді. Бірақ бостандықтың көп болуы үлкен жауапкершілікті талап етеді. Таңдау жасай отырып, мемлекет емес, қоғам емес, қандай да бір партия емес, сен өзің – барлығына жауапты боласың.

Бизнестің және өндіріс саласының көп бөлігі желіге сыяды. Үйде отырып сіз жаратушы бола аласыз, идея алмасуға қатыса аласыз, немесе зат сатып алып тұтынушы боласыз. Қызметкерлері басқа қалаларда, тіпті басқа елдерде болатын, барлық байланыс желі арқылы құрылатын өз фирмаңызды құрсаңыз да болады. Адам мен қоғамның қарым-қатынасы өзгереді, қоғамның адамгершілік мінез-құлқы өзгереді. Дербес ойлап, әрекет ететін тұлғаның мәртебесі көтеріледі, адам әрекеттерімен өзін қоршаған әлемге ықпал етеді. Әлем анағұрлым ашығырақ болып, қатынас – сенімді бола бастайды.

Әрине интернеттің қауіпті тұстары да бар. Эстер Дайсон олардан қорықпайды. Оның болжамдарын идеалистік бос сөз деп санауға да болады. Желінің мүмкіндіктері – олардың іске асуы емес. Адамдар селқос. Байлықты жеткізбейді. Эстер Дайсонның кітабын оқыған кезде кітап тілінің өзі – басқа тіл екенін сезесің. Иә, ол түсінікті болғанымен, семантикасы бойынша өзгешелеу. Диалогқа құрылған. Милорд Павичтің «Хазар сөздігі», меніңше, интернет дәуірінде ғана жарық көре алар еді. Автордың өзі кітапты тұтастай оқымаңдар, рубик кубигі сияқты парақтарын аударып қараңдар деген. Бұл жерде хронологияны сақтаудың керегі жоқ, сақталмауы керек. Романның мұндай түрі едәуір таралуда, Павичтің ізбасарлары тек Югославияда ғана емес кеңінен таралуда.

Ресейде халық диалогтық режимде өмір сүруде: сен не айтқың келсе де сөзің тобырдың даусының арасында жоғалады. Дауыстар сенің сөзіңе әсер етіп, мағынасын өзгертеді. Бір-бірін басатын бұл дауыстар барлық жерден – балықшыдан да, банкирден де, әскери қызметші мен зейнеткерден де шығады. Уақыттың үніне ілесіп, дауыстарға жауап қатып отыру үшін серпін қажет. Барлық уақытқа сәйкес келетін мәтін болмайды. Оны құрастырудың да қажеті жоқ. Диалогқа негізделген мәтін керек.

Саяси немесе қоғамдық мінбеге шығып сөз сөйлейтін кез келген адамның басты міндеті – кез келген сәтте диалог құруға дайын болуы. Барлық сұраққа жауап табатын жүргізушілердің заманы өтті. Бүгінгі таңда сұрақтар жауаптардан да маңызды. Ол ойды ақиқатты іздеуге итермелейді. Осы диалогтық режим интернетті мықты күшке айналдырып отыр. Әлем өзгеру дәуіріне баяғыда-ақ түскен. Ал интернет болса оның басты қозғаушы күшіне айналды.

Жуырда Давоста өткен халықаралық экономикалық форумда қазіргі заманда өндіруші саладағы өзара қарым-қатынастың өзгергені туралы түбегейлі мәселе көтерілді. Басты байлық интернет, биотехнология және байланыс құралдары саласында жасалуда. Осы салаға кім иелік етсе, билік те соның қолында. Жұмсақ билік - «софт пауэр». «Мирдің» айналысатыны аталған саланың соңғы екеуі – интернет пен байланыс құралы. Бірақ та ТМД бұл салаларға барар жолдың басында ғана. Давоста айтылған: интернет әлемді байлар мен кедейлерге бөледі деген шешіммен келіспеуге болмайды. Шешім шығаратын кез келді.

Салтанат пен Әсел

Салтанат 1965 жылы дүниеге келді. Біз ол кезде Алматының шет жағында, жасыл желекке бөленген Бауман тоғайының қасындағы құрылысшылар кентінде тұратынбыз. Осы тоғайда екі қабатты үйлер көп еді. Солардың біріндегі 12 шаршы метр бөлме біздікі. Осы алақандай бөлмеге барша туған-туысқандарымызды шақыратынбыз. Салтанат осы аядай ғана бөлмеде өсті.

1972 жылы тағы да шет ауданнан, айналмалы жолдың маңындағы 9-шы ықшам ауданнан пәтер алдық. Сөйтіп, аздап арқамыз кеңіп қалды. Қызымыз да мектепке баратын жасқа жеткен еді, оны міндетті түрде арнайы тіл үйрететін мектепке беруді ұйғардық.

Мектеп менің телевидениедегі жұмыс орныма жақын жерде орналасқан, күн сайын қызымыз екеуміз автобуспен жолға шығамыз, мен — жұмысқа, қызым – ағылшын тілі мектебіне. Ол кезде машинамыз жоқ, сондықтан тығылысқан автобуспен қатынауға мәжбүрміз. Бір жақсысы, Иринаның жұмысы да алыс жерде емес. Сол себепті, екеуміз қызымызды атақты 120-шы мектепке кезек-кезек тасимыз.

70-ші жылдардың аяғына таман менің жұмысыма жақын жерге, Бейбітшілік даңғылының бойындағы екі бөлмелі пәтерге қоныс аудардық. Бұл үй бұрынғы үйімізге қарағанда тарлау әрі нашарлау еді, есесіне күн сайын қоғамдық көлікке мініп шаршамайтынымызды ескердік те, қуана-қуана көшіп алдық. Енді біздің мектебіміз де иек астында орналасқан.

Әсел 1969 жылы дүниеге келді. 1976 жылы ол да 120-шы мектепке барды. Мен үнемі ел аралап жүретінмін, Ира да іссапарға жиі шығады. Ира — құрылысшы, «Казпромстройниипроект» институтында жұмыс істеп, ғимараттардың, өндіріс орындарының сейсмикалық тұрақтылығымен айналысады. Оның объектілерінің басым бөлігі Қазақстанның таулы жерлері – оңтүстік өңірінде орналасқан. Қыздарымыз бізге алаңдамай, өздігімен өсті. Әсел туғаннан бастап Салтанат ересектігін танытып, оған қамқорлық көрсетумен болды. Әсел тек сіңлісіне ғана емес, немере інілері мен сіңлілеріне, сонымен қатар, өзінен бір-екі жас кіші дос-жарандарымыздың балаларына қамқорлық танытудан шаршамайтын. Оларға бала күнінде жасаған жақсылықтарын қызымыз әлі күнге дейін көрсетіп, қыруар уақытын сарп етеді.

Біз Әселге өмір сүруге қажетті, жеке тұлға болып қалыптасуы үшін керек дүниелерді беруге қолымыздан келгенше тырыстық. Ағылшын тілін меңгерді, балетпен шұғылдана бастады. Қызымды ғажап әртіс Александр Филиппенко шыққан Пионерлер сарайына апаратынбыз. Жақында Филиппенконы кездестіргенімде, ол Алматыда өткен жылдарын сағынышпен еске алды. Филиппенко қазақ радиосында диктор болып, балаларға арналған бағдарламасын жүргізетін.

Салтанат мектеп бітірген соң ММУ-ге түсіп, онда философияның үш курсын тәмамдады. Кейін үйреншікті ортасы Алматыға оралып, университеттің философия факультетінде оқуын жалғастырды. Әлеуметтанушы мамандығын алып шықты. Философияны, әлеуметтануды, ағылшын тілін білетіндігінің арқасында, оның үстіне сол кездегі қоғамдық ағымның ықпалымен қызым университетті бітірісімен бизнес саласына қадам жасауға бел буды. Дүние күнде құбылып жатқан 80-ші жылдардың аяғы болатын. Мен ол кезде министрмін, қызымды ештеңеден кенде қылмауға мүмкіндігім жетерлік. Бірақ ол өздігімен еңбек еткенді жөн санады.

Артынша Алматыда алғашқы жеке фирмалар пайда бола бастады, Батыс елдерінен бизнесмендер келіп жұмыс жасады. Талай жылдардан бері құпиялылықтың құрсауында жатқан Кеңес елдерінде бзнес жасау үшін шетелдіктерге жөн сілтейтін, кеңес беретін адам қажет. Салтанаттың бойында мұндай жұмыспен айналысуға қажет қасиеттердің бәрі бар еді. Ол орыс тілін, қазақ тілін, ағылшын тілін меңгерген, әрі әлеуметтануды, жергілікті жағдайды білетін. Қызым Венадағы ірі фирмаларда тағылымдамадан өтіп, батыс фирмаларының жай-күйін зерттеп үлгерген. Бірақ жастығына байланысты тым сенгіштігі де жоқ емес. Бұл, әсіресе, қазақстандық және ресейлік бизнеспен шұғылдану үшін қауіпті еді.

Кембридждің түлегі Тони Страуд атты ағылшындық бизнесмен досымыз бар. Қазақстандағы сауда-саттық бизнесіндегі тың мүмкіндіктер қызықтырған Тони Салтанатпен достасып кетті. Алматыда да, Лондонда да жиі араласып тұрамыз. Қазір олар, менің ойымша, болашағы бар ортақ жобамен айналысып жүр.

Салтанат табиғатынан пиар мен әлеуметтік салаға бейім. Бұл қасиет оның қазіргі бас менеджерлік қызметінде таптырмас қасиет. Салтанат Инвестиция жөніндегі мемлекеттік агенттікпен бірлесіп жүзеге асырылатын «Қазақстан – Гетвэй» («Қазақстан – Ашық жол») Дүниежүзілік банкінің жобасына ат салысуда. Ғаламторда экономика, Қазақстанның іскерлік және мемлекеттік құрылымына өкілдік етеді. Кез келген адам ақпаратты жеңіл табуы үшін сайтқа барынша кең көлемде ақпараттар салуға тырысады. Қазақстанға инвестицияның келуі осы тектес ақпараттардың қолжетімділігіне байланысты. Бұл жұмыспен ол батыс университеттерінде менеджерлікті бітіріп, тұтас команда болып келген балалармен бірге айналысады. Жобаның еліміз үшін пайдалы екендігіне сенімім зор.

Салтанат көп уақытын қызы Аланаға арнайды. Үлкен отбасындағы тұңғыш немере болғандықтан Алана барлық туған-туысқандардың мейіріміне бөленген. Анасы сияқты ағылшын тілі мектебінде оқиды; анасы сияқты үйдегі үлкен компьютердің алдында отырып, әзірге ойын ойнап ғаламтор қарағанды ұнатады. Болашақта телефонмен емес, «Ай-Пи» («Интернет-телефон») технологиясын пайдаланып компьютер арқылы сөйлесетін шығармыз деп үміттенемін.

Әселдің мінезі Салтанаттай емес салмақты, тұйық. Алты жасында өкпесі қабынып ауырған болатын. Оның ауырып қалғанын қырық градус ыстықта Маңғыстауда газ құбырының құрылысы туралы сценарий жазып жатқан кезде естідім. Не істерімді, қалай көмектесерімді білмей Бекет Атаның басына барып, үңгірде әули-әмбиелерге, аруақтарға сыйынып, қызымның сауығып кетуін тіледім. Бұл жер маған қатты әсер етіп ғасыр ауруы, Әселімнің ауруы туралы ойлы өлең жазған болатынмын. Өлеңім ғасыр ауруынан құтқармаса да, Әсел жазылып кетті. Бәлкім менің тілегім қабыл болған да шығар...
А когда все пройдет и ты выздоровеешь,

То будеш гнать меня и пинать,

И смеяться, показывая пальчиком,

На мое скуластое лицо,

Обезбраженное информационной чумой эпохи...
Сол ағылшын тілі мектебін бітіргеннен кейін Әсел университеттің тарих факультетіне түсті. Төртінші курста жүргенінде аяқ астынан АҚШ-қа кетуге – Батыс Вирджинияның Баптистік колледжіне түсуге мүмкіндік пайда болды. Онда екі жыл оқығаннан кейін әпкесінің іскерлігі жұққан болар, жұмыс істеуге келісімшартқа тұрды. Студенттерге бұлай етуге әдетте рұқсат берілмейді екен, бірақ Әселге кедергі жасаған жоқ. Шағын ғана Блуфельд қаласында орыс тілін үйренгісі келетін жандардан топ құрып, тапқан ақшасына Штаттарды аралады. Рейстік автобустарға отырып алып елдің о шеті мен бұ шетіне, көбінесе сондағы таныстары мен достарына қыдырыстайтын. Оның жападан жалғыз бейтаныс елді аралап жүргеніне таңғалсақ та, тыйым салуға тырысқан жоқпыз.

Америкалық дипломмен келгеннен кейін, Қазақстанда үш жылдай бизнеспен айналысты, сосын біз оны коммуникациялық бизнеспен айналысуы үшін Мәскеуге жібердік. Қытай мен Англияда шетелдік әріптестері жетерлік. Екі қызымыз да ағылшын тілін еркін меңгергендіктен, үйде ағылшын тілінде келіссөздер жүріп тұрады.

Әсел – дербес бизнесмен. Валерий Андреевич Тюменевпен бірге тәуекелге бел буып, шетелдік клиенттерді «Мир» спутниктік жүйесіне көшіру үшін басқа фирмалармен менеджменттік және маркетингтік әріптестік қатынаста. Бұл оңай іс болмай шықты. Әдетте мұндай бизнеспен ірі телекоммуникациялық компаниялар, телефондық және компьютерлік фирмалар айналысады екен. Батыс елдеріндегі әріптестер үшін осындай іспен телекомпанияның шұғылданып жатқаны жат нәрсе. Әрі «Мир» үшін де бұл әлі түрен түспеген сала. Алайда, Тюменев пен Әсел ұсынған тәсіл өзін өзі ақтаған сияқты.

Ресейде ғаламторды пайдаланушылардың саны екі миллионнан асқанымен бұл теңізге тамған тамшыдай ғана. Талдаушылар 2005 жылға қарай Ресей ғаламторында зор серпіліс болатындығын болжап отыр.

Мәскеуде де желі онша дамымаған, облыстардың қалаларында өте, ал облыс орталығынан жиырма километр қашықтықта – мүлде жоқ десе де болады. Баяғы мыстан өрілген телефон сымдары пайдаланылуда. Ғаламторға қызығатын қарапайым тұрғындар үшін осының өзі жеткілікті десек те, кәсіпорындар, ұйымдар үшін талшықты арналар мен бөлек желілер өте қажет. Ресейдің ұлан-ғайыр аумағын заманауи байланыспен қамту мәселесі шешімін таппай отыр.

Сондықтан Әсел мен Тюменев Ресейдің негізгі жүйе интекраторларының бірі «Классикамен» бірге өз жүйесін әзірлеуді бастады. Ол қазір Ресей мен ТМД-ның көптеген өңірлеріне, оның ішіне «Мир» белсене қоймаған Түркіменстан мен Өзбекстан елдерінде де «Мир» спутнигімен ғаламтор желісіне қосып, жұмыс істеп тұр.

Осы істі олар дер кезінде қолға алды деп ойлаймын. Егер Әсел мен Тюменев кіріспесе, жарты жылдан кейін басқалар бастап кетер еді. Осыған ұқсас ұсыныстарын айтып, қытайлықтар да белсенділік танытуда. Ал Еуропа тарапынан – «ДирекПиСи» (Берлинде орталық телепорты бар америкалық компания) мен «ЗакНет»-тің құлшынысы күшті. Бірақ олардың жүйесі Ресей мен ТМД үшін тым қымбат, Еуропаның бағасы біз үшін қолайсыз. Сондықтан, «ГелиосНет» жүйесі бағасы, төлем нысаны, техникалық өлшемдері бойынша Ресейдегі жағдайды есепке ала отырып жасалды. Жүйенің пайдалануға берілгеніне бір жыл болды, ол осы уақытта жақсы қырынан танылып үлгергенін айта кеткен жөн.

«Мирдің» іргетасы жаңадан қаланған тұста, біз интернет-телевидениемен, телемедицинамен және қашықтықтан оқытумен айналысуды мақсат тұтып, осы жүйенің техникалық параметрлерін құрдық. Шынын айтсақ, біз сол кезде басқалар сияқты мұның не екенін толық түсінбеген едік. Бүгінгі таңда, Ресей мен ТМД-да аз ғана қаражат жұмсап, бүкіл әлемнің ақпараттық ресурстарына қол жеткізетін мүмкіндік туып отыр. Сондықтан «ГелиосНеттің» келесі қадамы қашықтықтан оқытуға және интернет-телевидение жобаларын жүзеге асыруға бағытталмақ.

Тюменев пен Әсел айналысып жатқан екі үлкен жоба - бір-бірінен ажыратуға келмейтін егіз дүниелер. Себебі, теледидар мен компьютер біртұтас бөлікке айналып келе жатқан сыңайлы.

Менің екі қызым – бірі философ, бірі – тарихшы болғанына қарамастан, ешкімнің ықпалынсыз, өз беттерінше мен айналысатын дүниенің төңірегінен өздеріне қажетін тапты. Олардың өмір жолы менің жолыммен тоғысты. Олардың болашағы да маған ұқсас. Әрине, әркімнің өз ісі, өз бағыты бар. Дегенмен, біз ортақ бағытта келеміз.

Ал, Алана болса мен үшін «Мирдің» бойтұмарындай. Кішкентайынан-ақ ол біздің бағдарламамызды алғаш көрген кезде үлкендердің теледидарға емес, «Мирдің» көгілдір экранда жарық көргеніне қуанатынын түсінді. Қазір Алана мектебіне барып, өзінің қызықты ойындары мен ойыншықтарына ғана көңіл бөліп жүр. Бірақ уақыты келгенде «Мирден» артық ойыншық жоқ екендігін түсініп, өз орнын табарына кәміл сенімдімін.