«Ғылым және білім 2011» жас ғалымдардың VII халықаралық Ғылыми конференциясының материалдары
Саяси тәуекелдіктерді басқарудың жалпы теориясы
жүктеу/скачать 2,65 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Мемлекеттік-құқықтық шиеленістерден туындайтын дағдарыстарды реттеу мен шешу теориясы.
- Дағдарыстарды типологиясы бойынша басқару теориясы.
- ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ДЕМОКРАТИЯЛЫҚ ПРОЦЕСТЕРДІҢ ДАМУ ҤРДІСІ
Саяси тәуекелдіктерді басқарудың жалпы теориясы. Әрбір саяси дағдарысты басқару ең алдымен оны туғызатын қауіп-қатерден қҧтылу жолын іздестіруден, яғни саяси тәуекелдікті алдын-алудан басталады.Бҧл ҥшін ең алдымен саяси тәуекелділік деңгейін аңықтап алу керек. Тәуекелділік деңгейі – бҧл қабылданатын шешімдердің жағымсыз салдарымен сипатталған саяси жағдайдың сандық бағасы, кӛрсеткіші. Мемлекетаралық тәуекелдік деңгейі рейтингпен аңықталады. Бҧл – белгілі бір елдің тәуекелдік деңгейі баллмен есептелетін жалпы мемлекеттер тізіміндегі алатын орны. Мысал ретінде, Лондондағы «Еуромани» («Euromoney») журналында жарияланып отыратын мемлекеттердің саяси тәуекелдік деңгей рейтингісін келтірейік Мҧндағы, 100 баллдық шкала бойынша рейтинг – елдің жалпы тәуекелдігі, ол келесідей параметрлер бойыншы аңықталады: 25 % саяси тәуекелділік, 25 % экономикалық мәліметтер, 10 % елдің қарыздық кӛрсеткіші, 10 % кредитке қабілеттігі, 5 % банк қаражаттарын қолдана алу, 5 % капитал рыногын қолдана алушылық дәрежесімен. Саяси тәуекелдікті бағалау ең алдымен шешімді қабылдау сатысында пайдаланады, алайда соңғы уақытта оны жҥзеге асыру барысында да қолданыла береді. Бҧл, тәуекелдікті басқару деген тиісті мақсатты әрекеттің пайда болуына алып келген болатын. Тәуекелдіктерді басқару – бҧл, тәуекел жағдайларының жағымды салдарын мҥмкіндігінше арттыратын, ал жағымсыз салдарын барынша кемітуін кӛздейтін процесстер жҥйесі. Тәуекелдіктерді басқару жобаларын жасаумен айналысатын Американдық жобаларды басқару институты (РМІ) бҧл әрекеттің бірнеше сатысын бӛліп кӛрсетті: 74
Тәуекелдіктерді басқаруды жоспарлау – бҧл тәуекелдікті басқаруды ҧйымдастыру, кадрлық қамтамасыз ету, қажетті әдіснаманы таңдау, мәліметтерді жинаудан тҧратын процесс. Тәуекелдіктердің идентификациясы – жобаға әсер ете алатын тәуекелдіктерді аңықтау және олардың сипаттамаларын қҧжаттаумен айналысады. Бҧл – тәуекелдікті басқару сатыларының ішіндегі ең маңыздысы. Тәуекелдіктердің сапалық бағасы – тәуекелдіктер идентификациясының сапалық анализі және жедел тҥрде ықпал етуді талап ететін тәуекелдіктерді аңықтау процессі[6. 38-40 б]. Бҧған мысал ретінде, тәуекелдіктің сапалық деңгейін аңықтайтын математикалық формула тҥрін келтірейік. Сайлау науқанына і саяси қайраткерлер қатысады, олардың әрқайсысының халық алдында сӛйлеуге к мҥмкіндігі бар, бҧл j дауыс берушісімен бағаланады. Сонда Аі – і саясаткердің шың қасиеттігі; Вij – j дауыс берушісінің і саясаткерді бағалаудағы қатесі; Хijk – мҥмкіндігінен кейін і саясаткерді j дауыс берушісінің бағасы; Yijk – кездейсоқ қателік. Нәтижесінде, шығатын формула: Хijk = Аі + Вij + Yijk. Бҧл – сарапшылардың тҥрлі саяси қҧбылыстар мен ӛзгерістерді бағалауда қолданылатын қарапайым әдіс тҥрі[7. 71 б]. 4) Тәуекелдіктердің сандық бағасы – тәуекелдіктердің пайда болу ықтималдығын және оның салдарын аңықтайды, бҧл шешім қабылдауда едәуір кӛмектеседі. Тәуекелдікті жою ҥшін нақты сандық кӛрсеткіштерге негізделгендігі жӛн. Оларды қалайша есептеуге болады? Мысал ретінде графикалық модель тҥрін келтірейік[6. 41 б]. Саяси кҥресте шығындардың мҥлдем болмау мҥмкіндігі нӛлге тең деп ала отырып шығындар мҥмкіндігін интервалмен кӛрсетуге болады: 0 ≤ 1 ≤ 0, мҧндағы 1 - шығындардың минимум деңгейі. Сонда 4 нҥктесі бар графикті шығаруға болады: 
Тәуекелдіктерге ықпал етуін жоспарлау – бҧл, тәуекелдіктердің жағымсыз әсерін кеміту технологиялары мен әдістерін қҧру процессі. Бҧл тәуекелдіктің салдарын тура аңықтауға мҥмкіндік береді. Мониторинг және бақылау – тәуекелдік деңгейінің тӛмендеуіне байланысты оны жою шараларын бағалайды, тәуекелдіктің қалуы немесе толығымен жойылуы мәселелерімен айналысады. Басқарудың бҧл сатысы жобаның ӛмірге ендіруді жҥзеге асыруын қамтамасыз етеді[6. 42-43 б]. Осы сипатталған барлық процедуралар бір-бірімен тығыз байланысты, және бір-бірін толықтырып отырады. Әрқайсысы жобаны іске асыру барысында кем дегенде бір рет орындалуы керек. Бҧл сатылар, нақты жеке сипаттамасы және айырмашылықтары бар процедуралар ретінде ҧсынылса да, іс жҥзінде олар сәйкес келу немесе бір уақытта қатар орындалуы мҥмкін[6. 38-39 б]. Мемлекеттік-құқықтық шиеленістерден туындайтын дағдарыстарды реттеу мен шешу теориясы. Әрбір саяси дағдарыстың астарында әдетте, қандай да бір саяси шиеленіс жатады[2. 81 б]. Олардың ішінен саяси жҥйенің қалыпты қызметіне ең ҥлкен қауіп тӛнгізетіні – мемлекеттік-қҧқықтық шиеленістер.Бҧл – пайда болу себебі саяси жҥйенің 75
ӛзінде, институционалданған, кӛбінесе кӛпшілікке мәлім болып ӛтетін саяси шиеленістердің ерекше тҥрі. Олардың саяси жҥйеде шектен асып кетуі, қоғам тҧрақтылығына ең қауіпті саяси дағдарыстарға ҧласуы мҥмкін. Осыған орай, ӛзінің пайда болу себептеріне, салдарына және даму ерекшеліктеріне қарай, олардың бірнеше тҥрін ажыратуға болады[8. 72-73 б]. Үкіметтік дағдарыс. Министрлер кабинеті немесе Ҥкімет деп аталатын билік институты дҧрыс жҧмыс жасау ҥшін, премьер-министр оның кабинет мҥшелері қолдайтын саяси стратегияны ҧсынуы қажет, ал министрлер оның тӛрағасының басшылығымен қызмет етуге даяр болуы керек. Мҧндай талап жҥзеге аспағанда, яғни министрлердің бір бӛлігі парламент бекіткен программаны орындаудан бас тартқан жағдайда, ҥкіметтік дағдарыс басталады. Оның себептері тек қана бірқатар министрлердің Ҥкіметтен шығуымен ғана байланысты емес. Ҥкіметтік дағдарыс, аппарат пен парламентте, қоғамдық қолдаудан айырылғанда, яғни оның легетимділігіне кҥмән келтірілген жағдайда басталады. Дағдарысты, мҧндай жағдайда тек қана ескі ҥкіметті таратып, парламенттік кӛпшілік негізінде жаңа ҥкіметті қалыптастыру арқылы, немесе мҧндай міндет жҥктелген жаңа парламент сайлауын жариялау арқылы шешуге болады. Ҥкіметтік дағдарысқа тікелей себеп болған жағдайлар алуан тҥрлі болуы мҥмкін: сайлау кампанияларын қаржыландырудағы айлакерлігі ҥшін (1995 ж. Италия премьер-министрі С.Берлусконидің отставкаға кетуі); премьер-министрге қатысты моральдік келіспеушілік(1996 ж. Литва премьер-министрі А.Шляжевичустың отставкасы); басқа мемлекет пайдасына қызмет ету кҥдігі(1996 ж. Польшадағы Ю.Олекса отставкасы), т.б[8. 77- 79 б]. Егер ҥкімет пен қоғам, ҥкімет пен парламент, ҥкіметтің ішіндегі дағдарыстар ҥкіметтік дағдарысты тудырса, онда парламенттегі шиеленістер парламенттік дағдарысқа ҧласуы мҥмкін. Оның айқын белгілері – қарапайым шешім қабылдау ҥшін депутаттық кӛпшіліктің жоқтығы, қандай да болсын мәселеде парламенттік фракциялардың шиеленіскен конфронтациясы. Парламент осы кезде ӛзінің заң шығарушылық функциясын атқара алмайды. Мҧндай дағдарысты тек қызмет ету қабілеттілігін жоғалтқан парламентті таратып, жаңа парламенттік сайлауын жариялау арқылы ғана шешуге мҥмкін. Дҥние жҥзі елдерінде парламенттік дағдарыстарды болдырмау ҥшін, тежемелік және тепе-теңдік принципіне сай бірнеше әдістер білгілі. Мысалы, АҚШ-та тӛменгі палата әр екі жыл сайын қайта сайланып отырады, әр палата депутаттарының саны тақ болып, тек қана кӛпшілік дауыспен қабылданған заңдар мойындалады. Францияда, Конституцияға сәйкес президент тек қана премьер-министр мен екі палата тӛрағаларының келісімімен ғана Ҧлттық жиналысты тарата алады. Демек, әлемдік тәжірибе бойынша парламенттік дағдарыстарды депутаттарды тарату арқылы шешуден гӛрі, оларды алдың алу әлдеқайда ыңғайлы болып отыр[8. 80-81 б]. Конституциялық дағдарыс – ӛзінің функционалдық қызметіне байланысты қандай да бір елдің әлеуметтік-саяси негізінің және мемлекеттілігінің шайқалуын білдіретін белгі тәрізді. Конституциялық дағдарыстарға кӛбінесе, конституцияның ішкі қайшылығы, заңдылық принциптерінің айқын еместігі, жетілірілмегендігі себеп болады. Мҧндай конституциялық шиеленістерді, оның баптарын Парламентте ӛзгерту немесе толықтыру арқылы реттеуге болады. Конституциялық шиеленістердің басқа тобы – билік органдарының конституциямен теке тіресі, оны аттап ӛтуге тырысушылығы. Бҧл тҧрғыда да, қҧқықтық реттеу басқарудың дҧрыс тҥрі болар еді[8. 84 б]. Барлық мемлекеттік-қҧқықтық дағдарыстардың нәтижелі шешілуінің басты талабы – Негізгі заң легетимділігінің жоғары деңгейі, ӛмір шындығына қайшы келмеуі. Басқа жағдайда Конституцияның ӛзі ірі шиеленістер мен дағдарыстардың қайнар кӛзіне айналуы мҥмкін (1991 ж. Югославиядағы қақтығыстар, Канададағы осы кҥнге дейін Квебек провинциясының мәселесін шеше алмауы, т.б) [8. 90 б]. Дағдарыстарды типологиясы бойынша басқару теориясы. Саяси дағдарыстардың классикалық типологиясы В.Пугачев пен А.Соловьевтің «Саясаттануға кіріспе» атты 76
оқулығында берілген. Онда авторлар саяси даму дағдарысының бірнеше тҥрін кӛрсете отырып, оларды басқару мен шешудің бірқатар жалпы теориялық негіздерін ҧсынады. Сәйкестілік дағдарысы. Бҧл, бҧрын ҥстемдік етіп отырған саяси мәдениеттің кҥйреуі, адамдарды ӛзінің мемлекетпен байланыстарын және қоғамдағы орынын аңықтау ҥшін жаңа рухани қҧндылықтар мен бағыттарды іздеуге итермелеген кезде басталатын дағдарыс тҥрі. Бҧл арқылы адам, ӛзінің ӛзгерген мемлекетте саяси қатысу мҥмкіндіктерін, қҧқықтары мен бостандықтарын жаңа билікке жҥгіну арқылы қорғау әдістерін аңықтайды. Сәйкестілік дағдарысы әсіресе ӛтпелі кезеңдерде қауіпті ӛтеді, ӛйткені осы кезде ол жиі ҧлтаралық қайшылықтардың кҥшеюіне, этноцентризм, шовинизм мен радикализмге ҧласады( мысалы, Абхазия, Босния, Шешенстанда сияқты). Сәйкестілік дағдарысының шешілуінің бірде-бір дҧрыс жолы – демократиялық формалардың осы қоғамға сай емес сезімін жоюға мҥмкіндік беретін билік етіп отырған саяси тәртіптің ашықтылығы, саяси коммуникация мен қатынастарды барынша дамыту болып табылады. Материалдық және мәдени игіліктерді бөлу дағдарысы. Ӛтпелі кезеңдерде билік иелері әдетте, халықтың мҧқтажы мен талабына сай материалдық ӛсу деңгейін қамтамасыз ете алмай, осыған байланысты халық наразылығына тап болады. Ҥкімет бҧл кезде, бір жағынан материалдық және мәдени игіліктерді бӛлу принциптерін ӛзгертуге, экономикадағы сапалы ӛзгерістерге бағытталған, ал екінші жағынан мемлекет пен халықтың әлеуметтік-экономикалық қарым-қатынастардың жаңа, дәстҥрлі емес формаларына ӛту мҥмкіншілігін ескерген стратегияны қалыптастырғаны жӛн. Қатысу дағдарысы. Бҧл, азаматтардың саясатқа тартылудың дәстҥрлі механизмдері мен формалары кҥрт ӛзгеріске ҧшырағанда байқалатын дағдарыс тҥрі. Ол кӛбінесе әлсіз дамытылған әлеуметтік мҥдделерді ҧсыну жҥйесі және саяси институттардың халық қажеттіліктеріне сай келмеген жағдайда басталады. Қатысу дағдарысын реттеу ҥшін ҥкімет ең алдымен әр тҥрлі әлеуметтік топтардың саясатқа қатысуға тең қҧқықтарын сақтауға, ӛздері ҧсынған саяси кҥрестің тәртіптері мен шарттарын қатаң ҧстануға тиіс[9. 436-440 б]. Осы ғылыми жҧмыста, біз, ең жалпылаған тҥрде саяси тәуекелдіктер мен дағдарыстарды басқару мен реттеудің негізін қҧрай алатын теорияларды келтіріп отырмыз. Олардың тек біреуін ғана қатаң дҧрыс және дәл деп атамай, олардың жалпы ерекшеліктері мен мазмҧнын сипаттауын жӛн кӛрдік. Алайда, оларға сҥйене отырып саяси тәуекелдіктер мен дағдарыстарды басқарудың нақты технологиялары мен модельдерін жасау әбден мҥмкін. Осы кҥнде отандық және шетел саясаттануында жарияланып отырған ғылыми жҧмыстар бҧның ең айғақты дәлелі. Ал бҧл мақала, оларға кіріспе, жалпы теориялық шолу ретінде бола алады. Жалпы алғанда, бҥгінгі кҥнде саяси тәуекелдіктер мен дағдарыстарды зерттеу іргелі мәселеге айналып отыр. Бҧл әсірісе, қазіргі заманғы саяси ӛмірдің белсенді динамикалық дамуымен байланысты. Саяси жағдай аңықталмағандығының ӛсуі, тәуекелдіктер мен қауіп-қатерлердің бар болуы міндетті тҥрде қоғамның саяси саласында шиеленістер мен дағдарыстардың пайда болуына алып келеді. Сондықтан да, ғылыми және қолданбалы деңгейде ӛзгеріп отырған саяси жағдайға жауап беру және мҥмкін болатын қиыншылдықтарды алдын алатын модельдер мен технологияларды жасау ӛте маңызды мәселе болып отыр. Мҧндай технологиялардың жоқтығы немесе оларды қолданудан бас тарту, қабылданған немесе қабылданбаған саяси шешімдер ҥшін тым жоғары бағасына алып келуі мҥмкін – ҧзаққа созылған экономикалық дағдарыстан, әлемдік тәртіп пен тҧтас мемлекеттердің кҥйреуіне дейін. Әдебиеттер Панин Р.В. «Управление политическими рисками и кризисами: модели и технологий»: дис. канд. полит. наук: 23.00.02. Саратов, 2006 г, РГБ ОД, 61: 07-23/4, 3 стр «Антикризисное управление»: учебник/ под ред. Э.М.Короткова.-Москва: Инфра-М, 2002 г.-21 стр. 77
Рогозян О.В. «Политический кризис: анализ и технологий урегулирования: на примере Краснодарского края»: дис. канд. полит. наук: 23.00.02.- Краснодар, 2006 г.-: ил. РГБ ОД, 6107-23/23, 3 стр. «Государственная политика и управление»: учебник/ под ред. Л.В.Сморгунова. «Российская энциклопедия», 2006 г. – 347 стр. www.euromoney.com. Кузнецова Н.В. «Управление рисками». – Владивосток: издательство Дальневосточного Университета, 2004 г, 41 стр. Ильин В.В. «Политология»: учебник для вузов. – 4 изд., исп. и доп. – Москва: Книжный дом «Университет», 2001 г. 71 стр. Глухова А.В. «Политические конфликты: основания, типология, динамика (теоретико-методологический анализ)». Москва: Эдиториал УРСС, 2000 г. – 72-73 стр. Пугачев В.П., Соловьев А.И. «Введение в политологию»: учебник для студентов выс.уч.зав. – 3 изд., перераб. и доп. – Москва: Аспект Пресс, 1997 г. – 436-440 стр. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ДЕМОКРАТИЯЛЫҚ ПРОЦЕСТЕРДІҢ ДАМУ ҤРДІСІ Омарова Гҥлім Қаржы полициясы академиясы, Астана, Қазақстан Ғылыми жетекші - Ж.О.Нурбетова т.ғ.к., доценті Қазіргі таңда қоғамды демократияландыру мәселесі одан әрі зерттеуді қажет етіп, нағыз кӛкейкесті сипат алып отыр. Президент Н.Ә.Назарбаевтың еңбектерінде бҧған ҥлкен мән беріліп, оның бағыт-бағдары атап кӛрсетілген. Оның тікелей бастамашылығымен «Қазақстанды демократияландырудың жаңа кезеңі – еркін демократиялық қоғамды жедел дамыту» атты баяндамасы бойынша Конституцияға ӛзгерістер мен толықтырулар енгізу, сӛйтіп президенттік-парламенттік басқару жҥйесіне кӛшу мәселелері Парламентте шешімін тапты [1]. Қазақстанда билік жҥйесін демократияландыру жолында 2007 жылы ӛте батыл шешімдер қабылданды. Қоғамдағы кейбір саяси кҥштер тарапынан халықтың демократияға әлі де болса, мәдени, саяси жағынан дайын еместігі туралы пікірлер айтылғанына қарамастан, Президент Н.Ә.Назарбаевтың стратегиялық бағдарламасы жҥзеге асырылуда. Ол басқарған мемлекеттік комиссияда партиялар жҧмыс істеп, демократиялық реформалардың бағдарламасы нақтыланды. Бҧдан 15 жыл бҧрын ТМД-ның жас мемлекеттері қалыптаса бастаған кезде, оның кейбіреулері саяси реформалаудан бастаса, Қазақстан экономикаға басымдық берді. Президент Н.Ә.Назарбаев айтқандай, «алдымен экономика, содан соң саясат» деген принцип жҥзеге асырылды. Оған халықаралық қауымдастық оң баға берді деуге болады. Бастысы – Қазақстанның саяси тҧрақтылығы сақталынды. Қазір мемлекет дамуының жаңа кезеңінде саяси реформаларға да басымдық мән берілді. Қазақстанда демократияландыру жоғарыдан бастау алғанымен, халық арасында бірнеше жыл бойы талқыланды. Себебі ӛтпелі кезеңде демократияландыру жӛнінде посткеңестік республикаларда бҧрмалаушылықтар орын алды. Соның салдарынан бюрократиялық тосқауылдар мен жалған демократия бой кӛрсетті. Қазақстан Президенттік-Парламенттік Республикаға айналды. Конституцияда азаматтық қоғамның алғышарты болып табылатын азаматтардың қҧқықтары мен еркіндіктері заңдастырылды; баламалы негізде жалпы сайлау жолымен мемлекеттік билікті ауыстырудың тетігі белгіленді; атқарушы билікке тепе-тең болатын жаңа екі палаталы Парламент жҧмыс істейді; қҧқықтық-сот жҥйесі реформалануда; ӛзін-ӛзі басқару институты қалыптасып келеді; кӛппартиялық жҥйе және саяси плюрализм қалыптасу және даму ҥстінде; тәуелсіз БАҚ қалыптасуда. 78
Конституцияға енгізілген демократиялық ӛзгерістер ӛте маңызды және ол халықтың қолдауына ие болды. Бірақ бҧл, меніңше, алдағы кең демократияландыру бағытындағы алғашқы қадам. Қоғамда әлі де болса демократияландыру ісіне кедергі келтіретін келеңсіз жағдайлар баршылық. Мысалы, шенеуніктердің озбырлығы және қоғамда орын алып жатқан жемқорлық және т.б. Олай болса демократияландыру процесін әлі де жетілдіре тҥсетін тҧстар аз емес [2]. Ең алдымен: а) Парламент қҧзырын кеңейтіп, атқарушы биліктің қҧзырын бҧрынғысынан тарылту; б) тәуелсіз және объективті сайлап қойылатын сот жҥйесін енгізу; в) әкімдерді халық сайлап, жергілікті ӛзін-ӛзі басқаруды толық қалыптастыру; г) баспасӛз бостандығына демократиялық кепілдік; д) электронды ақпарат қҧралдарына шығуға барлық саяси партиялар мен қоғамдық кҥштерге теңдей мҥмкіндік берілу қажет. Қазақстандағы саяси элитаның демократиялық топтасу процесінің басты кемшілігі, меніңше, әлі де болса Батысқа бағыт-бағдар ҧстануында. Қазақстандық білім мен ғылым, мәдениет салаларындағы зиялылар ӛз кҥштерін топтастыра алмай келеді. Бҧл саладағылардың әлі де болса руға, жҥзге бӛліну бытыраңқылығы жалғасуда. Оның ҥстіне жемқорлық және басқа да элитааралық мҥдделер тартысы, сол сияқты саяси және бизнес-элита арасындағы қайшылықтар консолидациялық және демократиялық процеске кедергі келтіруде. Қазір мәселе біздің Республиканың ерекшелігін және әлемдік тәжірибені еске ала отырып, қоғамды демократияландырудың ӛзіндік моделін қалыптастыруда болып отыр. Турасын айтқанда оның моделі Президент Н.Ә. Назарбаевтың халыққа жолдауларында айқын ашып кӛрсетілген. Демократияландыру процесінің барысында кемшіліктер жоқ десек қателескен болар едік. С.М. Борбасовтың пікірінше, Қазақстанда әлі де болса әкімшілік билік ӛте ықпалды. Ал А. Ғалидің пікірінше, демократияны енгізу ісі елде ҧлтшылдық бағыттың жандануына тікелей байланысты. Әлі де болса заң жҥзінде нақтылы қол жеткізуге тиісті салаларды атап айтатын болсақ, олар: еркін пікір білдіре алу (сӛз және БАҚ еркіндігі); ассоциациялар еркіндігі (бірлестіктер еркіндігі) және бейбіт жиналыстар ӛткізу еркіндігі. Жалпы алғанда Қазақстанда экономикалық жағдайдың тҧрақталуы және біржолата нарықтық экономикаға кӛшу биліктің қатаң президенттік басқару тҥрінен президенттік-парламенттік Республикаға кӛшуге жағдай жасады. Конституциясын жетілдірген Қазақстан Орталық Азия аймағына саяси модернизациялаудың ҥлгісі бола алады [3]. Қазақстанда бҧған дейінгі президенттік басқару тҥрі ӛзін ақтады. Қазақстан алдымен экономикадан бастады. Себебі, әлеуметтік жағдай жасалмаса кез-келген саяси модернизация келеңсіз жағдайларға алып келген болар еді. Қазіргі кезеңдегі мемлекеттің әлеуметтік стратегиялық саясаты халықтың билікке сенімін арттырды. Қазақстан жағдайында аз ҧлттар ӛкілдерінің толыққанды ӛмір сҥруіндегі келеңсіз жағдайларға кӛңіл бӛлінбесе, онда уақыт ӛте келе олар елдің саяси және әлеуметтік-экономикалық дамуының айтарлықтай кедергісіне айналауы мҥмкін екені белгілі. Бҧған дейін титулды емес халықтар азаматтары билік қҧрылымдарында, әсіресе жоғарғы мемлекеттік басқару органдарында ресми қатыспай келді. Міне осыған байланысты Қазақстан халықтарының Ассамблеясында Президент Н.Ә. Назарбаев олардың ӛкілдерін Парламенке квоталап сайлау идеясын ҧсынды. Бҧл ретте пікір-таластар болғанымен, Қазақстан Халқы Ассамблеясы Президент Н.Ә. Назарбаевтың ҧсынуымен Конституциялық статус алды. Бҧның себебіне келетін болсақ, Қазақстанда тҧрып жатқан әртҥрлі этникалық топтардың ӛкілдігін қамтамасыз ету. Ассамблея ӛкілдерінің Парламенттегі қызметі, меніңше, Қазақстандағы демократияландыру ісіндегі маңызды қадам болып табылады. Диаспораларға Парламент депутаттығына квота беру жеңілдігі кӛп ҧлтты мемлекеттердің тәжірибесінде бар екені рас. Сондықтан Қазақстандағы бҧл шешім тӛтенше нәрсе болып табылмайды. Бҧл, біздіңше, әр ҧлт ӛкілдері ӛз ҧлтының дамуына ҥлес қоссын және татулық болсын деген пікірден туған шешім. Қалай болғанда да, кӛпэтносты елде бҧлай етпесе, біздіңше, нағыз демократия болуы мҥмкін емес. Қазақстанның жағдайы осыны талап етіп отыр. 79
Демократияландырудың бір шарты шенеуніктер тарапынан орын алатын жемқорлықты, парақорлықты және басқа ҧрлық-қарлықтарды жою болып табылады. Қазақстан осы уақытқа дейін коррупцияға қарсы халықаралық конвенциялардың бірде-біреуіне қосылмаған. Ал ондай конвенциялардың саны онға жетеді екен. Алдағы уақытта Қазақстан бҧл конвенцияларға қосылу мәселесін кӛп кешіктірмей қолға алса дҧрыс болған болар еді. Сол сияқты тиісті заңдарды қатайту және мемлекеттік мекемелерді жемқорлардан, сол сияқты қылмыстық элементтерден тазарту қажет. Сондықтан оппозиция, газет, телеарналар тарапынан сын айтылып отыруы шарт. Саяси жҥйені демократияландырудағы оппозицияның орны ерекше. Ол халықтың кӛпшілігі тарапынан сенімге ие бола алмай отыр. Оның бір себебі, оппозицияның ӛз ішіндегі тҥрлі топтардың ӛзара айтысып жатуында. Олардың тарапынан кҥшті идеология жоқ. Жаңа идеялар мен ҧсыныстар жеткіліксіз. Екінші бір кемшілік – ҧйымдастыру және қаржылық мәселелерге байланысты. Қаржы керек, бірақ идеялық бағыт одан бетер қажет. Олсыз сенімнің болуы мҥмкін емес. Ал, сенім жоқ жерде қолдау да болмайды. Қорытып айтқанда оппозиция саяси аренада ӛзінің жағдайының тӛмен екенін танытты. Бірақ, әрине, ол елдің ӛміріне белсенді араласуына мҥмкіндігі бар. Ӛйткені қазір ол билікте болмағанымен саяси жҥйеден тыс емес. Сондықтан сайлаудан кейін Президент Н.Ә.Назарбаев оларды істестікке шақырды. Сонда ғана оппозиция Республиканың саяси ӛміріне ықпал ете алатын дәрежеге жетеді. Бҧған дейінгі жіберілген қателіктерінен тиісті сабақ алады, сӛйтіп билік жҥйесін одан әрі демократияландыруға тиісті ҥлес қосатын болады. Қазір Қазақстанда біртҧтас ҧлттық идея қалыптасып болған жоқ. Сондықтан нағыз демократияға ҧлттық негіз бола алатын әлеуметтік саяси факторларды қалыптастыруымыз керек. Демократияның ҧлттық, мемлекеттік идеялогиялық негізінің болу керектігін ӛмір кӛрсетіп отыр. Ҧлттық салт-дәстҥр демократияны шектемейді, қайта оны қорғайды. Осы ретте Президент Н.Ә.Назарбаев «Ҧлттық мҥдделердің сақшысы бола алатын мемлекет қалыптастыру» міндетін тегінен-тегін қойған жоқ. «Жаңа тҧрпатты шенеунік, – деп атап кӛрсетті ол, – ӛз ҧлтының отаншыл әрі әділ, ісіне адал және кәсіпқой білікті қызметшісі болуға тиіс». Бҧл айтылғандардан шығатын қорытынды: Демократия ҧлттық рухани тәлім-тәрбие жҧмысын жоққа шығармайды. Енді ҧлттық болмысымызға сай жаңа демократиялық ӛмір салтымызды қалыптастыруымыз қажет. Әдебиеттер Назарбаев Н.Ә. Ғасырлар тоғысында. –А.: Ӛнер, 1996.–355б.; Назарбаев Н.Ә. Тарих толқынында. –А., 1999.–365б.; Назарбаев Н.Ә. «Қазақстан-2030». –А.: Білім, 1998.– 98б.; Назарбаев Н.Ә. Сындарлы он жыл. –А., 2003. –240б.; Назарбаев Н.Ә. Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында. Қазақстан Халқына Жолдауы. Егемен Қазақстан. – 2005. –19 апқан.; Назарбаев Н.Ә. Қазақстан халқына жолдаулары. Алматы, 2006-2007.; Назарбаев Н.Ә. Қазақстан Конституциясына ӛзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы. // Егемен Қазақстан. – 2007.–18 мамыр.–1-2б.; Ішпекбаев Ж.Е. Қазақстан қоғамын демократияландыру ауқымындағы жалпымемлекеттік консенсустың қалыптасу ерекшеліктері. Автореф.... канд. полит. наук. – А., 2003.–30с. Дьяченко А. Проблемы демократической модернизации в Казахстане. Автореф.... докт. полит. наук. –А., 2002. –43с. жүктеу/скачать 2,65 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|