«Ғылым және білім 2011» жас ғалымдардың VII халықаралық Ғылыми конференциясының материалдары
ҚР БАҚ-ТЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ ЖӘНЕ НЕГІЗГІ МӘСЕЛЕЛЕРІ
жүктеу/скачать 2,65 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- КАЗАХСТАНСКАЯ МОДЕЛЬ ДЕМОКРАТИЗАЦИИ ОБЩЕСТВА В ТРУДАХ ПРЕЗИДЕНТА РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН Н.А. НАЗАРБАЕВА
ҚР БАҚ-ТЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ ЖӘНЕ НЕГІЗГІ МӘСЕЛЕЛЕРІ Адам Г.И. Л.Н.Гумилев атындағы ЕҦУ, Астана Қазақстан Республикасындағы бҧқаралық ақпарат қҧралдары мен ақпарат нарығының қызметінің негізі мемлекетіміздің Конституциясы болып табылады. Қазақстан Республикасының Конституциясы бойынша сӛз еркіндігі мен шығармашылық бостандығына кепіл береді, цензураға тыйым салады, кез-келген заңмен тыйым салынбаған жолмен таратуға және қабылдауға мҥмкіндік береді, сонымен қатар саяси және идеологиялық алуан тҥрлілікті мойындайды. Мемлекетіміз тәуелсіздігін алғаннан бері бҧқаралық ақпарат қҧралдары саласында тҥбегейлі қайта ӛзгертулер еңгізді, сонымен қатар азаматтардың қҧқығы мен бостандығын заңды тҥрде қамтамасыз етуге кӛп кӛңіл бӛлді. Бҧл алдымен дамыған, жақсы ҧйымдастырылған және еркін ақпарат қҧралдары демократиялық қоғамның негізгі кӛрсеткіштері болып табылады. Егемендігіміздің ӛзі еліміздегі демократиялық ӛзгерістердің негізі болмақ. Тоталитарлық режим қҧрсауынан шыққан еліміз ҥшін либералды-демократиялық режимге ӛту кҥрделі де, қарама-қайшылыққа толы қайта қҧрулар арқылы жҥзеге асуда. Осы демократиялық қайта қҧруларда саяси сананың артуының мәні зор, ӛйткені «демократия» дегеніміздің ӛзі халық билігін білдіреді. Конституциямыз бойынша «Мемлекеттік биліктің бірден-бір бастауы-халық» /1/. Мемлекеттік билік шынымен, яғни іс-жҥзінде халықтық басқаруға, халықпен таңдалған, әрі халық ҥшін қызмет жасайтын халықтық билікке айналуы ҥшін, оның саяси белсенділігі қоғамның дамушы және шешуші факторына айналуы қажет. Жалпы саяси белсенділік пен саяси санаға әсер етуші бірден-бір фактор ретінде бҧқаралық ақпарат қҧралдарның рӛлін ерекше айтар едік. Себебі, бҥгінгі кҥні қоғам ӛмірінде ақпарат мәні зор. Ақпарат адамдардың саяси санасына, азаматық позициясын анықтауға, азаматтық және саяси белсенділігіне, ӛмір сҥруіне, тҧрмысы мен демалысына шешуші тҧрғыдан ықпал етді. Заң жҥзінде тыйым салынбаған кез келген тәсілмен еркін ақпарат алуға, оны таратуға Қазақстанның Конституциясы бойынша әр адам қҧқылы екенін айтып кеттік. Сондықтан да әрбір қазақстандық азамат қҧқын жҥзеге асыруда бҧқаралық ақпарат қҧралдарының орны ерекше. Бҥгінгі кҥні экономикалық және қаржылық қызметте ғана емес, сонымен бірге саяси сана мен саяси белсенділік те ақпараттық және байланыс технологияларын пайдаланудан тікелей тәуелділігін тәжірибенің ӛзі дәлелдеуде. Бҧқаралық ақпарат қҧралдарының қандай тҥрі болмасын саясаттануын байқамау мҥмкін емес, әрі олардың саясаттағы рӛлін біржақты бағалауға болмайды. Ол кҥрделі де кӛпқырлы институт деуімізге толық негіз бар. Себебі, ол тҧрғындарды елде және нақты шетелдерде болып жатқан оқиғалар мен қҧбылыстар туралы ақпаратпен қамтамасыз ету ҥшін сан-алуан ҧйымдар мен элементтерден қҧралады. Егер осы ақпараттық қҧбылысты қарапайым ақпаратты жинау, оны аздап ӛңдеу, техникалық қҧралдар кӛмегімен оны жеткізу, адамдардың оны қабылдауы және жеткізген ақпарат негізінде олардың іс – әрекетке кӛшуі сияқты схема бойынша жҥреді десек, онда ешқандай мәселе туындамаған болар еді. БАҚ-ты кҥрделендіретін, оның маңызды функциясы, қоғамды саясаттандыру мен тҧрғындардың саяси сауаттылығын кӛтеруді орындауында. Адам мҧндай ақпараттық ағымда субьекті де, обьекті де болып табылады. Осындай ӛтпелі кезеңде БАҚ-тың қоғамдық санаға әсері саяси-әлеуметтік кҥші айқын байқалып отыр. Егемен елде болып жатқан барлық оқиғаларға ақпарат қҧралдары тікелей араласа отырып, қоғамның басқа салаларымен ақпарат қызметі де ӛз рыногына шықты. Мемлекеттік тәуелсіздік, жаңа экономикалық саясат пен қҧқықтық мемлекет қҧру міндеттері республика ақпарат кеңістігіне 43
де ҥлкен ӛзгерістер ала келді. Ол міндеттерді жҥзеге асыру-қоғамның ӛмірін дҧрыс тҥсініп-қабылдап, шынайы суреттеу мҥмкіндігінен соң ғана жҥзеге аспақ /2/. Тәуелсіздік жағдайында Қазақстан ҥшін дамудың тҧрақты демократиялық моделін таңдауда, қоғамды еркін және қҧқықтық-демократиялық ҥлгіде трансформациялау жолдары мен әдістерін іздеуде объективті, шынайы ақпараттың маңызы зор. Яғни демократиялық, қҧқықтық мемлекетке ашық ақпараттық кеңістік тән. Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарынан-ақ бҧған дейін тегіс мемлекеттік болып келген ақпарат қҧралдары бірте-бірте либералдандырылып, коопертивтік коммерциялық, жеке меншік басылымдар шыға бастады. Жаңадан газет-журналдар мен радиостанциялар, телеканалдар ашылды. Қоғамдағы ақпарат қҧралдарына саяси цензураның алынып тастауын пайдаланып, батыстың бҧрын таратуға, кӛрсетуге тиым салынған әдебиет, кинофильмдер тағы басқалары Қазақстан рыногна ағыла бастады. Бірақ та бҧл процесс ӛтпелі кезеңдегі азаматтардың жан-жаққа бӛлініп кеткен рухани-адамгершілік қҧндылықтарын одан әрі ыдыратуға тікелей әсер етті. Тарихқа кӛз жҥгіртсек, Қазақстандағы БАҚ-на 128ж болғанын кӛреміз. Бҧл аралықта тҥрлі себептерге байланысты қаншама мерзімді басылымдар, ақпарат қҧралдары жабылып, орнына жаңалары ашылып жҧмыс істеді. Олар: ―Тҥркістан уалаятының газеті‖-(1870-1882жж), ―Дала уалаятының газеті‖-(1888-1905жж), 1911-1915-жылдары Тройцкіде шығып тҧрған ―Айқап‖газеті, ―Жас Қазақ‖-(1923-1925жж) шықты, ―Егемен Қазақстан‖-(1919-ж 17-желтоқсаннан бастап), ―Казакстанская Правда‖-(1920-ж 1-қаңтардан бастап), ―Жҧлдыз‖газеті (1920ж) және ―Простор‖газеті (1933ж) болды /3/. Ендігі кезекте нақты қазіргі кездегі БАҚ-тың жай-кҥйіне келер болсақ, мемлекетіміз тәуелсіздігін алғаннан бері Қазақстанның ақпараттық нарығының дамуын сипаттай отырып бірнеше шартты кезеңдерді атап ӛтуге болады. Бірінші кезең – посткеңестік, яғни бҧқаралық ақпарат қҧралдарына деген мемлекеттік монополия артықшылықтары (1992 жылға дейін), ол кезеңде тәуелсіз бҧқаралық қҧралдары мҥлдем болмаған еді. Екінші кезең – қалыптасу мен даму кезеңі 1992-1996 жылдарды қамтиды, ақпараттық кеңістіктегі ҥстем етуші топтарды анықтау және мемлекеттік емес БАҚ-тың кҥрт ӛсуі, сонымен қатар жалпы сандағы мемлекеттік БАҚ ҥлесінің азаю кезі деп сипаттайды. Ҥшінші кезең – либералды, яғни ол масс-медиа нарығындағы сапалық және сандық ӛзгерістердің болуымен сипатталады, тағы да бҧрыңғы жалпы мемлекеттік БАҚ-тарды, полиграфиялық мекемелерді мемлекеттік қаржыландырудан жекешелендіру және бҧқаралық ақпарат қҧралдарын мемлекетті ақпараттық саясат жҥргізу ҥшін мемлекеттік тапсырысқа дотациялау. Отандық ақпарат кеңістігінің бҧл кезеңі 1996-1997 жылдары басталған болатын. Бҥгінгі таңда Қазақстан ақпараттық нарығы тҧрақты даму фазасына ӛтті деп айтуға болады. БАҚ-рын экономикалық қолдау яғни отандық медиа нарықтағы бәсекеге қабілеттілікті арттыруға ҥлесін тигізген болатын. 2001 жыл мен 2004 жылдар мерзімді баспасӛздің барлығы НДС тен босатылды, ал телеарналық және радиокомпаниялар ӛнімдеріне салық нӛлдік ставкамен салынған болатын. Соңғы 5 жылдың ішінде радионы пайдалануға тӛлемақы азайды, ол 2002 жылы радионы пайдалану мҥлдем ақысыз болды. Бҧқаралық ақпарат қҧралдарының дәл экономика саласындағыдай ережесі бар ҧлттық нарығы жалпы тауар нарығының сегментіне айналуда. Елімізде кҥшті де берік БАҚ-ры мен медиахолдингтердің болуы әлеуметтік-экономикалық және демократиялық қайта қҧруларды ӛткізудің негізгі қайнар кӛзі болып табылады. Жоғарыда айтып ӛткеніміздей, мемлекетіміздің Конституциясына сәйкес сӛз бостандығы мен қҧқығы еркіндігіне еркіндік берілген, цензураға жол берілмей, сондай-ақ әрбір азаматтың ақпаратты кез келген заңмен рҧқсат етілген жолмен таратуға қҧқығы бар делінген. Сонымен бірге шектеулер де бар, айта кетсек ҚР Конституциясының 3 бабына сәйкес зорлықпен конституциялық қҧрылымды бҧзуға, Республиканың біртҧтастығын бҧзуға, қауіпсіздікке нҧқсан келтіруге, соғысқа алып келетін, әлеуметтік, діни, нәсілдік, сословиелік басымдыққа ҥгіт және насихаттау жҧмысын 44
жҥргізуге қатаң тыйым салынады. Осы айтылған еркіндіктер, қҧқықтар мен шектеулер ҚР «Бҧқаралық ақпарат қҧралдары туралы» заңының 2 бабында кӛрсетілген. /4/ Қазіргі кезде Қазақстанда ақпараттық нарықтың негізгі және маңызды элементтері қалыптасқан. Оған мемлекеттік емес БАҚ-ның басыңқы сегменттерінің пайда болуын, ақпараттық тематикалық ӛрісінің барынша дифференциялануын, ірі медиа- компаниялардың қҧрылуы мен жҧмысын жатқызуға болады. Егер 1990 жылы республикада 10 ғана республикалық мемлекеттік газет пен журнал және эфирге тек 21 теле, радиоканалдар болса, ал 2005 жылдың 1 наурызында Қазақстанда барлығы 2116 БАҚ жҧмыс істеген, олардың ішінде 1327 газет, 591 журнал, 187 теле- және радиокомпаниялар, соңғысы 11 ақпараттық агенттіктер. Қазақстанда ресми тҥрде 8248 БАҚ-ры тіркелген, оның 2000-нан астамы белсенді жҧмыс атқаруда. Тек 2006 жылдың алғашқы 2 айында БАҚ-ның жалпы саны 2004 жылмен салыстыра қарағанда 8,5 % ӛскенін кӛрсеткен. Соңғы мәліметтерге сҥйенсек, қазір Қазақстанда 80 % БАҚ-ры мемлекеттік емес болып табылады. 218 басылымның меншікті иесі қоғамдық бірлестіктер болып отыр. 17-сі діни бірлестіктерге тиесілі. Мемлекеттік емес БАҚ-ның айрықша басым иелері яғни 48 % ЖШС-ге тиесілі. Қоғамдық-саяси сипаттағы газет журналдардан басқа, ақпараттық-жарнамалық, ойын-сауық, діни, әйелдерге арналған, жастар мен балаларға арналған, ғылыми, техникалық және басқа да кӛптеген басылымдыр жарыққа шығуда. Республикамызда газет және журналдар мерзімді шығып, эфирге бағдарламалар мен хабарлар 11 тілде, сонымен қоса украйн, поляк, ағылшын, неміс, корей, ҧйғыр, тҥрік, татар, дҥнген тілдерінде де кӛрсетіледі. Сондай-ақ ҧлттық БАҚ-ры мемлекеттік қаржылық қолдау кӛрсетіледі. Мысалы, 2005 жылы ашық конкурс нәтижесінде мемлекеттік қолдауға 4 ҧлттық басылым ие болған. Бҧқаралық ақпарат қҧралдарының 2010 жылғы 25 маусымдағы мәліметіне сәйкес еліміздегі мемлекеттік БАҚ-ның 436-сы, ал мемлекеттік емес 2259-ы ресми жҧмыс істеп тҧр. Басылымдар яғни газет саны 1619 ( мемлекеттік 328, мемлекеттік емес 1291), журналдар саны 808 ( мемлекеттік 172, мемлекеттік емес 636). БАҚ телекомпаниялары 63 (мемлекеттік 11, мемлекеттік емес 52), радиокомпаниялар 42 (мемлекеттік 5, мемлекеттік емес 37), кабельдік телевидение операторларының саны 146, спутниктік хабар таратушы операторлар саны 6. Соңғысы ақпараттық агенттіктер саны 11(мемлекеттік 1, мемлекеттік емес 10). /5/ Осы орайда мемлекеттік және мемлекеттік емес бҧқаралық ақпарат қҧралдарының бір-бірінен айырмашылығы тек меншіктік тҧрғыдан емес, сонымен бірге ақпаратты тарату әдіс-тәсілдерінде дер едік. Мемлекеттік емес бҧқаралық ақпарат қҧралдары қоғамдық пікірді қалыптастырудағы негізгі реттеуші ролін атқаруға талаптануда. Сонымен, мемлекеттік бҧқаралық ақпарат қҧралдары халыққа ақпаратты ресми тҧрғыдан ғана жеткізіп отырады. Ал, мемлекеттік емес, тәуелсіз бҧқаралық ақпарат қҧралдары халық алдына таңдау мҥмкіндігін бере алады. Таңдау мҥмкіндігі саяси ҥрдістерге тек біржақты кӛзқарасты, біржақты пікірді берумен шектелмей, балама пікірді де қатар беріп отыру арқылы да жҥзеге асырылады. Мҧндай балама пікірлерді беру арқылы ақпаратты жеткізу халыққа ой-тҥрткі де бола алады. Ақпарат таза, сол қалпында қабылданып, басшылыққа алынбайды, керісінше ол ой елегінен ӛткізіліп адамдардың жаңа, шығармашылық тҥрін қалыптастыруға ықпал етеді. Енді БАҚ-ның қазіргі жағдайына қайтып оралар болсақ, БАҚ-ның республика аймақтары бойынша бӛлінуі тең емес. Жалпы алғанда, бҧқаралық ақпарат қҧралдары саны жағынан жетекші орынға - Алматы қаласы (40 %), Астана қаласы (9 %), Оңтҥстік-Қазақстан облысы (7 %) және Шығыс-Қазақстан облысы (5 %) кӛрсеткіштерге ие. Қазақстан кӛп ҧлтты мемлекет екені белгілі сондықтан еліміздегі этностардың рухани және интеллектуалдық мҧқтаждықтарын қанағаттандыру мақсатында бҧқаралық ақпарат қҧралдары 11 тілде жеткізілетінін айтып кеттік, сонымен қоса, «Қазақстан» телеарнасында, қазақ радиосында, «Хабар» телеарнасында арнайы «Ел» және «Достық» деп аталатын рубрикалары мен бағдарламалар бар. Республикада аналитикалық басылымдар әзірге жоқтың қасы. Олар маманданған және бҧқаралық басылымдар болып екіге бӛлінеді. БАҚ-ның барлық топтарында аналитикалық 45
басылымдар кездеседі. Олардың басты кемшіліктері альтернативтік пікірдің жоқтығы, фактілердің бҧрмалануы, фактілерді дҧрыс жинақтап, ҧғына білмеуі болып табылады. Ҧзақ уақыттан бері мемлекетімізде орыс тілді басылымдар басым болғаны анық, бҥгінгі таңда қазақ БАҚ-ры ӛзінің ӛміршеңдігімен, халықты ақпараттандыру жан-жақтылығымен, сяаси, экономикалық, мәдени маңызды оқиғаларды талқылаумен қоғамда ҥлкен роль атқаруда. Сонымен қоса, виртуальді әлемді сәтті жаулап алып, интернет жҥйесінде де қазақ тілін кӛптеп еңгізуде. Қазіргі кезде басылымдардың кӛп бӛлігі қоғамдық-саяси сипатқа ие. Жалпы алғанда барлығы 500 баспасӛз басылымдары бар, олардың ішінде «Егемен Қазақстан», «Ана тілі», «Заң», «Ҧлан», «Қазақ әдебиеті», ал тәуелсіз басылымдардың ішінде «Жас Алаш», Тҥркістан», «Айқын», «Жас қазақ», «Жас қазақ ҥні», «Алтын орда», «Айғақ» секілді негізгі басылымдарды айтып кетуге болады. Интернет, эфирлі-кабельдік және кабельді телеарналар қарқынды даму ҥстінде. Еліміздің ақпараттық нарығында қазіргі заманғы технологиялар еңгізілуде. Қазақстанда 2002 жылдан бері CaspioNet спутниктік канал жҧмыс істейді. Ақпараттық нарықта 2265 шетел бҧқаралық ақпарат қҧралдары жҧмыс істейді, сонымен бірге 2183 газет пен журналдар және 82 теле-радио-бағдарламалар бар. Ақпараттық кеңістіктің жаһандануы БАҚ-ның алдында жаңа мҥмкіндіктер ашты. Зерттеушілердің айтуы бойынша, ақпараттық-коммуникациялық технологиялар қарқынды тҥрде қоғамдық демократия мен сәттілікті қамтамасыз етуде аймақтық, ҧлттық және жаһандық әлеуметтік-экономикалық және саяси институттарды ӛзгертеді. Негізгі проблема «электоралдық массадағы» жалпы әлеуметті саладағы яғни, саяси, экономикалық, қҧқықтық саладағы жалпылық мәдениеттің жетіспеушілігі болып табылады. Сондықтан қазір БАҚ-рын қоғамдық пікірді қалыптастыра алатын жаңа білімдердің ретранслятор ретінде таныстырады, сонымен қоса ол халық ҥшін саяси сҧраққа жауап алу мақсатында ақпарат кӛзі бола білуі тиіс. Қазақстан бҧқаралық ақпарат қҧралдарының саяси процестерге және жастардың саяси санасының қалыптасуына әсері ақпараттық нарықтың ӛнімінің дамуында әртҥрлілікке алып келді. Ақпараттық кеңістіктің бәсекелестік пен демократияландыру кезінде мемлекеттік БАҚ-ры отандық ақпараттық нарықта кӛшбасшы болып отыр. Оған «Время», «Аиф-Казахстан», «МК в Казахстане», «НП-Новое поколение», «Деловая неделя», «Экспресс К», «Панорамма» және электронды бҧқаралық ақпарат қҧралдары-КТК, НТК, «Хабар» агенттігі т. б радиоларын жатқызуға болады. БАҚ-ның тағы бір мәселесі жастар аудиториясының дамымағандығы болып отыр. Яғни, ТМД ішінде - Ресеймен салыстырғанда бірнеше есеге кем болып отыр. Қазақстан ӛркениет дамуының қҧрамдас бір бӛлігі болса, оның саяси ӛміріндегі бҧқаралық ақпарат қҧралдарының да алар орны ерекше деп айтуға болады, және де мемлекетіміз оншақты жылда тоталитарлық жҥйенің сеңін бҧзып әлемдік ӛркениет кӛшіне ілесуге, ашық демократиялық саясат жҥргізуге бет алып, бҧл бағытта ҥлкен жетістіктерге қол жеткізді. Қоғаммен бірге бҧқаралық ақпарат қҧралдары да тҥбегейлі ӛзгерді. Осы тҧста мына бір мәселеге кӛңіл аудару керек: Қазақстан ӛз тәуелсіздігін жариялағанға дейінгі идеологиялық жҥйе мен қазіргі мемлекеттік идеология арасындағы айырмашылық ерекше. Бҧрынғы Негізгі заңымызда сӛз, баспасӛз бостандығы, пікір әр-алуандылығы қамтамасыз етіледі делінгенімен іс жҥзінде ондай болмай жататын. БАҚ-ры бір идеологияның ғана жаршысына айналып, ақпараттық дербестік мәселесі айтылмақ тҥгілі, ойға алынбайтын да. Осындай мәселелердің немесе олқылықтардың орнын толтыруға соңғы 5-10 жыл кӛлемінде нақты қадамдар жасала бастады. Ең бастысы Қазақстанда ӛркениет талаптарына жауап беретін заңды-қҧқықтық база жасалды. Бҧқаралық ақпарат қҧралдары туралы 1991-жылы 28-маусымда және 1999-жылы 23-шілдеде екі рет заң қабылданып, оның қоғамдық ӛміріміздегі рӛлі айқындалды, және зор әлеуметтік-саяси институттардың бірі екендігі белгіленді. 46
Азаматтардың сӛз, пікірін айту бостандығы Ата Заңымызда басты қағидалардың бірі ретінде айқын жазылып, мемлекет тарапынан қорғалуда. Сондай-ақ демократиялық қоғамда бір де бір идеология қаншалықты тартымды, дҧрыс болып кӛрінсе де, мемлекеттік сипат алуға тиісті емес. Бҧл тҧрғыдан Ата Заңымыздың 5-бабында: ―Қазақстан Республикасында идеологиялық және саяси әр алуандылық танылады‖ деп кӛрсетілген. Сӛйтіп, газет-журналдардың адам бойындағы патриоттық, отансҥйгіштік, ҧлтжандылық сезім қалыптастырудағы рӛлі мен атқарар міндеті туралы арнайы сӛз қозғаудың кезеңі келді. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев 1992 жылы ―Қазақстанның егеменді мемлекет ретінде қалыптастыру мен дамуының стратегиясында‖: ―Саяси демократия тәуелсіз бҧқаралық ақпарат қҧралдарынсыз ақылға сыйымсыз болар еді‖ деген болатын. ―Сонымен бірге олардың объективсіздік пен теріс пиғылдылықты бҥлдіруші, әрі тҧрақсыздандырушы кҥшін сезінуі, әлеуметтік жауапкершілігі болуға тиіс. Нақ сондықтан мемлекет қҧрылымдары қоғамдық пікірді зерттейді және ӛзінің іс-қимылын соған сәйкес тҥзетіп отырады”,-деп сонау тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында-ақ Қазақстанның дамуында сӛз бостандығы мен ой бостандығын атап кӛрсетті /6/. Осы орайда қоғамдық пікір тҧрғысынан айта кетсек, бҧқаралық коммуникация қҧралдарын зерттеуші Э. Деннистің пікірінше, «БАҚ біздің ойлау қабілетімізді қалыптастырады. Біздің пікірімізге, ҧстанымдарымызға ықпал ете отырып, белгілі бір әрекетке, атап айтқанда нақты бір ҥміткерге дауыс беруімізге итермелейді». /7/ Осы бағытта зерттеу жҥргізетін ғалымдардың келесі бір тобы БАҚ-ның азаматтардың саяси мінез-қҧлқына әсері нақты қоғамдық пікір қалыптастыру негізінде жҥзеге асады. Қоғамдық пікірдің бҧқаралық сипаты арқасында БАҚ азаматтарды басқару мен билеп-тӛстеуге мҥмкіндіктер береді деп саналады. Бҧқаралық коммуникацияны зерттеушілер соңғы кездері «медиадемократия» кезеңі жайлы пікірталас ӛрбіте бастады. Яғни бҥгінде шындыққа айналып отырған, қоғам ӛмірінде орын ала бастаған БАҚ билік ретінде ӛзінің ережелерін ҧсынуда. БАҚ-на қатысты әрқашан тҥрлі пікірлердің, жаңаша кӛзқарастардың пайда болуы бҥгінде оның ықпалды саяси қҧрал ретіндегі рӛлін танытса керек. Мәселен, БАҚ-рын билік ретінде, кҥштік қҧрылым ретінде атап жҥр. Шын мәнінде, тарих кӛрсеткендей, белгілі бір кезеңдерде БАҚ-ның саяси кҥші мемлекеттік биліктің кҥшімен тепе-тең тҥсіп жататын жағдайлар кездеседі. БАҚ қызметін осылай тҥсіну оны биліктің ӛзіндік формасы ретінде тануға мҥмкіндік береді деп саналады. Біздіңше терезесі тең саяси сҧхбат Қазақстан қоғамын демократияландыру жолындағы саяси жҥйені қайта қҧрып, тҥбегейлі реформалауға БАҚ игі ықпал етер еді. Сонымен, бҧқаралық ақпарат қҧралдары, қандай тҥрі болмасын, мемлекет пен қоғам арасындағы ақпараттық байланысты орнатушы тиімді каналға айналып отыр. Әрине, БАҚ пен саясат арасындағы ӛркениетті қарым-қатынасты қалыптастыруға жасалған талпыныстарды жоққа шығара алмаймыз, бірақ БАҚ туралы заңды қабылдаудың ҧзаққа созылуының ӛзі-ақ оның сипатының ӛзгергенін дәлелдейді. Бҥгінгі кҥні бҧқаралық ақпарат қҧралдары мен билік арасындағы қарым-қатынас біржақты қалыптасып отыр. Себебі, билік институттары мәселені әлімжеттілік тҧғысынан шешуге тырысып отыр дер едік. Кейбір басылымдар мен телеарналардың, сонымен бірге журналистердің қудалауға ҧшырауы ойланатын жайт. Осы негізде ақпаратты таратудағы жаңа кезең туралы да айтуымызға болады. Кӛрсетілген қысымдар мен шектеулерге қарамастан, тәуелсіз бҧқаралық ақпарат қҧралдары саяси ҥрдіске ықпал етуге ат салысудан бас тартпай отыр. Біздің ойымызша, мемлекеттік тілде хабарды жҥргізуді талап ету, тәуелсіз бҧқаралық ақпарат қҧралдарына қарсы кҥрес шоқпарына айналмауы қажет. Дегенмен, тәуелсіз бҧқаралық ақпарат қҧралдары Қазақстан азаматтарының саяси белсенділігін арттыруда ӛзіндік ерекше роль атқарып отыр деген қортындыға келеміз. Бҧқаралық ақпарат қҧралдары тек кіріс кӛзіне айналмай, жеке, әрі тәуелсіз қоғамдық институт ретінде қалыптасуы қажет. Қазақстандық бҧқаралық ақпарат қҧралдарының арасында саяси ақпарат пен жаңалықтарды жеткізудегі теңсіздік, әділетсіздік орын алып отырғанын кӛреміз. Мҧндай 47
жағдай еліміздегі саяси ҥрдістерге деген азаматтар сенімін тӛмендетеді, әрі обьективті таңдау, баға беруге кедергі жасайды. Сондықтан, Қазақстандағы ақпарат кӛздері, ақпарат сапасы, шынайлылығы, сӛз еркіндігін қамтамасыз ету заңдық-қҧқықтық тҧрғыдан реттелуі қажет. Мемлекеттік тҧрғыдан Қазақстан тҧрғындарын ақпаратпен қамтамасыз ету заңдық-қҧқықтық тҧғыдан реттелуі қажет. Мемлекеттік тҧрғыдан Қазақстан тҧғындарын ақпаратпен қамтамасыз етудегі теңсіздікті жою жолында нақты іс-шаралар жҥргізілуі тиіс. Қазақстан тҧрғындарының барлығы бірдей, қандай аймақта тҧрмасын, мемлекеттік қана емес тәуелсіз телерадио желілерімен қамтамасыз етілуі керек. XXI ғасыр адамзат алдына шешілуі қиын да кҥрделі мәселелерді кҥн тәртібіне қоюда: әлеуметтік кикілжіңдер, этникалық дау-жанжалдар. Осындай адамдар арасындағы ӛзара тҥсінбеушілікті, дау-жанжалдарды тиімді шешу қажеттілігі ең маңызды да ӛзекті мәселеге айналуда. Қазіргі қоғамда адамдардың мҥдделері, саяси сенімдері және басқа да белгілері бойынша біріктіре алатын қҧрал қажеттілігі туындап отыр. Мінеки, осы міндеттерді, біздің ойымызша, орындай алатын қҧралдардың бірі-сӛз қҧдіреті, сӛзді шебер пайдаланып сӛйлей алу болып табылады. Ойлау мен сӛйлеу ғылымын, яғни сӛз қуатын кӛне гректер даналық деп санаған. «Тау мен тасты су бҧзар, адам мен елді сӛз бҧзар»- деп бекер айтылмаған болар. Біздің ойымызша, Қазақстан халқының саяси санасы мен белсенділігін арттыруға кӛмектесетін, адамдардың жҥрегі мен санасына ықпал ететін факторлардың бірі – сз қҧдіреті болып табылады. Бҧл мәселенің ӛзектілігі тәуелсіз Қазақстандағы саяси ҥрдістерді талдау, демократия мен прогресс жолында жаңа жол іздеу қажеттілігімен де тығыз байланысты. Әдебиеттер Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы. 1995 ж А.С.Сарсенбаев. Формирование информационной политики Республики Казахстана. Дисс. канд. Алматы. 1999, 165б (26б) Т.Бекниязов. Демократиялық қоқам және баспасӛз. Алматы. Қаз.Ун. 2005 Қазақстан Республикасының «Бҧқаралық ақпарат қҧралдары» туралы заңы 1999 жылғы 2 шілде (толықтырулар 2001-2003жж) Р. А Нуртазина. Современные массовые коммуникации в условиях глобализации. Часть 1. Астана 2006 (150 б) Н.Ә.Назарбаев. ―Қазақстанның болашағы – қоғамның идеялық бірілігінде.‖ Алматы. 1993. 21б. Дэннис Э. О масс-медиа. – М: Вагриус 1997-158 б КАЗАХСТАНСКАЯ МОДЕЛЬ ДЕМОКРАТИЗАЦИИ ОБЩЕСТВА В ТРУДАХ ПРЕЗИДЕНТА РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН Н.А. НАЗАРБАЕВА Алибеков Б.С. Евразийский национальный университет им. Л.Н. Гумилева, г. Астана Научный руководитель - Габдуллина Б.А., канд.ист.наук, доцент Одна из характерных черт казахстанского пути демократических реформ состоит в том, что инициатором большинства из них выступает Президент страны Н.А. Назарбаев. Став в апреле 1990 года Президентом страны, Н.А. Назарбаев на протяжении почти двух десятилетий возглавляет страну, в республике сохраняется мир и стабильность, равенство народов, страна продвигается по пути прогресса и процветания. В речи 10 декабря 1991 года, выступая на заседании Верховного Совета Казахской ССР, по поводу вступления на пост Президента Казахской ССР, Президент страны определил вектор развития Казахстана «Народы Казахстана решительно сделали свой выбор – к цивилизованному демократическому обществу [1, с.19]. Проводимая Президентом политика находит понимание и поддержку граждан республики, о чем свидетельствуют проходившие в стране выборы. Казахстанцы 48
неоднократно поддерживали Президента Н.А. Назарбаева: вначале 1 декабря 1991 года, когда состоялись первые всенародные выборы Президента Республики, в ходе которых Н.А. Назарбаев получил поддержку 98,7 процента избирателей, затем 29 апреля 1995 года в результате всенародного референдума по продлению полномочий Президента Н.А. Назарбаева до 2000 года, а также 10 января 1999 года во время альтернативных выборов, в ходе которых Президент Республики Казахстан получил 79,78 процента голосов избирателей. Неудивительно, что на выборах 2005 года народ Казахстана сделал свой выбор, поддержав кандидатуру Президента Н.А. Назарбаева, поскольку он пользуется безусловной поддержкой всех казахстанцев как реформатор, ведущий страну по пути всестороннего развития и последовательной интеграции в международное сообщество. «Для настоящего политика обязательно сочетание по меньшей мере трех компонентов: теоретической подготовки, опыта практической работы в экономике, ответственности за принимаемые решения» [2, с.134]. Всеми этими качествами обладает ныне действующий Глава государства. Неслучайно за годы президентства в глазах представителей всех народов Казахстана Президент ассоциировался как надежный оплот стабильности, их самостоятельности, равноправия и самобытного культурного развития. Будучи Главой государства, его высшим должностным лицом, Президент Республики Казахстан определяет основные направления внутренней и внешней политики государства и представляет Казахстан в международных отношениях. В работе «На пороге XXI века» Президент страны Н.А. Назарбаев довольно высоко оценивал опыт модернизации зарубежных стран. «Однако со временем приходило понимание того, что стратегия развития должна определяться своими собственными силами, только с учетом национально-государственной специфики, особенностей политической истории, культуры, постсоветских стереотипов, этнических традиций и многого другого...» [2, с. 125]. Многие зарубежные политики справедливо отмечают, что все последние экономические и политические преобразования, авторитет и признание Казахстана на международной арене являются плодом усилий Президента Н.А. Назарбаева. Вот лишь некоторые цитаты их книги «Мировая элита о Н. Назарбаеве». Бывший Канцлер ФРГ Герхард Шрѐдер: «Казахстан является ключевой страной региона. Президент Н. Назарбаев своей политикой добрососедства внес значительный вклад в то, чтобы республика стала фактором стабильности в Центральной Азии». Премьер-министр Сингапура Ли Куан Ю: «Нурсултан Назарбаев – восходящая звезда на мировом политическом небосклоне. Если Назарбаев будет у руля республики, у Казахстана будет значительно больше шансов на успех». Президент Европейского Банка Реконструкции и Развития, Жан Лемьер: «Президент Назарбаев остается верным своему курсу, отличительными чертами которого являются использование накопленного позитивного опыта и открытость страны для мира. Открытость в торговле. Открытость в политике. Открытость к новым идеям» [3]. Многие работы Н.А. Назарбаева, такие, как «Стальной профиль Казахстана» [4], «Стратегия становления и развития Казахстана как суверенного государства» [5], «Казахстанский путь» [6], «Мыслями с народом поделюсь» [7] и многие другие получили в стране и за рубежом высокую оценку. Одним из важнейших документов, принадлежащих перу Президента страны Н.А. Назарбаеву, является послание «Казахстан-2030». В нем изложена стратегия развития страны до 2030 года, определены приоритеты развития [8]. В октябре 1997 года Президент страны Н.А. Назарбаев обратился с посланием к народу Казахстана, в котором была изложена Стратегия развития страны на период до 2030 года. В этой программной работе была обозначена траектория развития страны на ближайшие 30 лет. Целью Стратегии является построение независимого, процветающего и политически стабильного Казахстана с присущими ему национальным единством, 49
социальной справедливостью, экономическим благососто-янием всего населения. Следует отметить, что работа над Стратегией начиналась по поручению Н.А. Назарбаева в 1996 году. Были привлечены десятки экспертов и научных консультантов. Послание Президента «Процветание, безопасность и улучшение благосостояния всех казахстанцев», которое сегодня больше известно как Стратегия «Казахстан-2030», стало одним из основных результатов внедрения новой стратегии развития государства с опорой на решение приоритетных долгосрочных задач. В результате принятого комплекса мер, ресурсы государства концентрировались на решении главных задач и не «распылялись», что особенно было важно в непростое время становления государства. Программа «Казахстан-2030» подразумевает широкий комплекс мер, которые отражают комбинированный подход к Стратегии развития республики. К числу относящихся к экономическому блоку проблем можно отнести такие приоритеты, выделенные Президентом республики, как экономический рост, базирующийся на открытой рыночной экономике с высоким уровнем иностранных инвестиций и внутренних возможностей; энергетические сбережения; инфраструк-тура с упором на развитие транспорта и связи. Послании Президента четко сформулированы основополагаю-щие идеи мобилизации, консолидации и координации, подчеркнута необходимость коренного пересмотра методов и приемов осуществления реформ в системе управленческих решений. Уникальность данного документа состоит в том, что реализация основных кратко- и долгосрочных приоритетов нацелена, в первую очередь, на свободу, благосостояние и уверенность в завтрашнем дне всех граждан Казахстана. Оценивая значение Стратегии развития Казахстана до 2030 года, Президент отмечает: «Правильно определив наши приоритетные цели, выбрав соответствующие стратегии, проявив волю и терпение при движении по этому пути, мы обезопасим себя от зигзагообразных шараханий, непроизводительной растраты энергии, времени и ресурсов» [9]. Стратегия реформ учитывает неразрывность связи экономической и политической составляющей либерализации. Путь к открытому, конкурентоспособному и честному обществу пролегает через дальнейшие шаги по демократизации общества, касающиеся проведения выборов, усиления роли политических партий, Парламента, повышения самостоятельности Правительства, реформы судебной системы, предоставления большей свободы СМИ, положения женщин в обществе. Все, что сегодня происходит в Казахстане в сферах внешней и внутренней политики, экономике, в социальной сфере осуществляется в рамках реализации Стратегии «Казахстан-2030». Бюджетные планы, 5-летняя программа развития, 10-летний индикативный план, отраслевые программы развития являются частью Стратегии «Казахстан-2030». Стратегия «Казахстан-2030» вначале воспринималась как смелый взгляд на будущее страны, но не больше. Сегодня этот документ уже получает реальное воплощение. Свидетельство этому высокие темпы роста экономики, предпринимательства, снижение бедности и безработицы, введенные в строй трубопроводы, новые железные и автомобильные дороги, мосты через реки, морские и воздушные порты, строительство новой столицы Астаны. последующие годы Казахстан будет развиваться в направлениях, обозначенных в Стратегии «Казахстан-2030». Выступая в прямом эфире республиканских телеканалов, Н.А. Назарбаев подчеркнул: «Все, что мы сейчас делаем эти все годы, – это выполнение по частям, по времени Стратегии развития Казахстана до 2030 года. Мы – единственная страна в СНГ, которая разработала такую стратегию, живем и работаем по этой Стратегии…» [10]. Стратегия развития, определенная в Послании «Казахстан-2030», реализуется в ежегодных посланиях Президента народу Казахстана, где оцениваются результаты проделанной работы и ставятся новые более амбициозные задачи. 50
По мнению Н.А. Назарбаева, политическая система Казахстана должна взять самое лучшее от западных демократических традиций и самое лучшее от национальных традиций, то есть представлять собой своеобразный синтез западных и восточных традиций. связи с этим еще летом 2004 года Президентом страны были предложены новые, весьма существенные политические новации. Выступая на VII съезде правящей партии «Отан», лидером которой он является, глава государства отметил необходимость расширения полномочий парламента, усиления роли политических партий, реформирования административной и судебной системы. По сути, эти предложения отражали ввод в политическое пространство Казахстана парадигмы системных политических изменений, означающих постепенный переход от президентской к президентско-парламентской форме правления. Для выработки параметров новой политической системы и траектории движения ней по инициативе Н. Назарбаева были созданы Национальная комиссия по вопросам демократизации и гражданского общества, а затем – Государственная комиссия по разработке и конкретизации программы демократических реформ, для участия в которых были приглашены все партии страны, включая оппозиционные. Логическим завершением их деятельности стала выдвинутая 16 мая 2007 года Президентом страны масштабная программа конституционных реформ, ставшая исторически важным шагом на пути к формированию в Казахстане устойчивой демократической системы. Следует отметить, что принятые парламентом Президентские поправки к Основному закону получили позитивные отклики не только абсолютного большинства казахстанцев, но и мирового сообщества. Так, официальный Вашингтон прокомментировал политические изменения в Казахстане как «шаг в правильном направлении». Член конгресса США республиканец Д. Айсса в своем послании Н. Назарбаеву подчеркнул: «От имени конгресса Соединенных Штатов я хотел бы поаплодировать вам по поводу программы дальнейшей демократизации. Я рад тому, что парламент принял конституционные поправки, которые приведут к более прочной системе сдержек и противовесов в Казахстане. Верю, что реализация принятых мер позволит демократии развиваться таким путем, который принесет блага всему казахстанскому обществу». О беспрецедентности ряда положений казахстанской программы политических реформ на постсоветском пространстве говорится и во многих зарубежных средствах массовой информации. Как представляется, столь лестной характеристике предложенных Президентом РК конституционных изменений и дополнений есть ряд вполне объективных объяснений. первую очередь, необходимо учесть, что благодаря последним политическим новациям Казахстан продемонстрировал возможность создания удачной модели демократического транзита, сочетающей в себе как национальную специфику, так и следование основным закономерностям современного цивилизационного развития. В отличие от многих других стран, которым так и не удалось благополучно осуществить переход к устойчивой демократии, Казахстан на своем примере доказал, что при наличии выверенной стратегии и сильной политической воли указанная цель вполне достижима. В связи с этим многие политологи считают, что Казахстан может стать базовым образцом для транзитных стран, заинтересованных в демократическом будущем и социально-экономическом процветании. Говоря об общемировом контексте происходящих в Казахстане политических изменений, следует указать и на то обстоятельство, что их значение в немалой степени определяется всевозрастающей ролью республики в глобальных геоэкономических и геополитических процессах. С учетом этой роли формирование в Казахстане устойчивой демократической системы будет способствовать большей открытости и предсказуемости поведения страны на международной арене, усилению ее интеграции в международное сообщество, а, следовательно, укреплению режима политической и экономической стабильности и безопасности не только в нашей стране, но и во всем мире. Важное значение Президентская программа политических реформ имеет также в региональном разрезе. Помимо уже указанного позитивного воздействия на вопросы 51
безопасности, она окажет весомое влияние на ход демократических процессов в Центральной Азии (и даже шире – в СНГ), так как Казахстан теперь становится не только экономическим, но и политическим лидером развития региона. В связи с этим логично предположить, что востребованность нашими соседями казахстанского опыта реформ, основанного на системных экономических и политических мерах по переходу к устойчивой демократии, со временем, будет только возрастать. Впрочем, не принижая международную значимость произошедших в Казахстане политических изменений, следует все же указать, что их реализация служит, в первую очередь, интересам казахстанского народа. Укрепление полномочий представительных органов власти, формирование более четкого механизма сдержек и противовесов, усиление роли партийной системы, судебная реформа, создание институтов местного самоуправления, развитие гражданского общества, расширение прав и свобод граждан – все это ориентировано на одну цель: расширение народовластия и формирование подлинно демократического государства в Казахстане. Ясно, что продвижение к устойчивой демократии будет непростым, однако есть твердая уверенность, что казахстанскому народу, сплотившемуся вокруг своего лидера, такая задача вполне по силам. Прошло более десяти лет с момента начала реализации Стратегии «Казахстан-2030», и Президент страны подводит определенный проме-жуточный анализ развития в своей книге «Казахстанский путь» [6]. Летописью становления и развития независимого Казахстана можно считать книгу Президента Нурсултана Назарбаева «Казахстанский путь». Президент отмечает, что многие политики и эксперты не верили в будущее нашей страны, утверждали, что под тяжким грузом экономических, демографических и межэтнических проблем Казахстан еще долгое время не сможет достичь подлинной независимости. Последствия тотального кризиса, охватившего постсоветское пространство, действительно, казались поистине разрушительными. Автор книги пишет, что, по сути дела, пришлось создавать новую экономику, новые законы, новую дипломатию. И, тем не менее, эта книга не о трудностях прошлого, а о движении вперѐд, о преодолении нелѐгкого исторического наследия. «Моя книга, описывая события прошедших лет, обращена в будущее, но не в прошлое, - говорит автор в своѐм предисловии. - Я надеюсь, что она станет настольной книгой будущих лидеров Казахстана» [6, с.4]. История успешно складывается там, где общество движимо единой идеей. Значительная роль в разработке национальной идеи принадлежит Президенту страны. Это идея Независимости. В начале 90-х годов прошлого века таких идей было немало. Но главное отличие казахстанского проекта - это точный анализ всех компонентов идеи независимости и суверенитета. В еѐ основе - долгосрочная стабильность всего общества, рыночная экономика, социальная справедливость и верховенство Закона. В книге анализируются этапы становления независимого государства. Автор вспоминает о том, как создавался современный Казахстан, как планировались и осуществлялись трудные экономические реформы, ставшие основой благополучия нашей страны. «Казахстанский путь» - это новая концепция строительства государства в экстремальных исторических условиях. Несмотря на все трудности, речь всѐ же шла не о выживании, а об обеспечении будущих успехов в социально-экономическом развитии Казахстана, о выводе нашей страны на достойные позиции в мировом сообществе. Автор рассказывает, как нелегко шел процесс становления независимого государства, как в общенациональных дискуссиях и спорах была принята новая Конституция, формировались элементы демократии, становлении политического плюрализма и проведении свободных выборов и, наконец, об избрании двухпалатного Парламента. Совершенно очевидно, что все достижения нашей страны во многом свершены народом Казахстана, возглавляемого Президентом. Сегодня весь мир говорит о феномене Назарбаева, который возник на стыке двух частей света - Европы и Азии, двух цивилизаций - восточной и западной, двух политических систем - тоталитаризма и демократии. Именно 52
Президент Казахстана сумел синтезировать в своей политике как европейский реформизм, прагматизм и приверженность демократической процедуре, так и азиатский традиционализм, основанный на тесной взаимосвязи с основами общества. Обобщив мировой опыт, он стал автором особого эволюционного пути, который за рубежом был назван «казахстанским путѐм». Политика системной модернизации Казахстана, модель гражданского мира и межнационального согласия получили широкое международное признание. Анализ трудов первого Президента Республики Казахстан Н.А. Назарбаева по вопросам демократизации общества позволяет выделить ряд аспектов. Н.А. Назарбаев является главным инициатором и организатором демократических преобразований в стране. Его подходы базируются на глубоком изучении зарубежного опыта, особенно стран Востока. Изучив этот опыт, Президент страны заявляет о признании и приверженности основным атрибутам демократии, которые сложились и были проверенны на протяжении длительного времени. Эта позиция была закреплена в Конституции РК 1995 года. Однако пути построения демократического общества имеют свою специфику, которая нашла отражение в работах Главы государства. Особенности казахстанского пути определяются объективными условиями, в которых находится страна, а именно переходный период развития. В этих условиях обосновывается необходимость сильной власти, приоритетное развитие экономики, поэтапное движение к демократии, становление многопартийности и целый ряд других позиций. Таким образом, исторический опыт развития демократии и конкретные шаги по достижению поставленных задач составляют основу для изучения происходящих в стране процессов. Как показывает практика независимого развития, выбранный путь является наиболее перспективным. Литература Назарбаев Н.А. Пять лет независимости. - Алматы, 1996. - 624 с. Назарбаев Н.А. На пороге XXI века. - Алматы, 2003. - 256 с. Мировая элита о Н. Назарбаеве: XXI век (Политики, духовные лидеры, интеллектуалы и бизнесмены мира о Н.А. Назарбаеве). - Алматы.: Атамура, 2005. - 288 с. Назарбаев Н.А. Стальной профиль Казахстана. -Алматы, 1985. -196 с. Назарбаев Н.А. Стратегия становления и развития Казахстана как суверенного государства. - Алма-Ата, 1992. - 56 с. Назарбаев Н.А. Казахстанский путь. - Караганда, 2006. – 372 с. Назарбаев Н.А. Мыслями с народом поделюсь. - Алматы: Мектеп, 2007. - 285 с. Назарбаев Н.А. Казахстан–2030. Процветание, безопасность и улучшение благосостояния всех казахстанцев. Послание Президента страны народу Казахстана от 10 октября 1997 г. // Казахстанская правда. – 1007. – 11 октября. Назарбаев Н.А. Где единство, там и процветание // Казахстанская правда. – 2005. - 25 августа. Назарбаев Н.А. Выбор – цивилизованное демократическое общество // В сборнике «Пять лет независимости. Из докладов, выступлений и статей Президента Республики Казахстан» – Алматы: Казахстан, 1996. – 624 с. жүктеу/скачать 2,65 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|