Филология ғылымдарының докторы, профессор Қ
жүктеу/скачать 5,46 Mb. Pdf көрінісі
|
Раңа Ð Ð Ð Ð 72 Ñ Ð°Ò Ð°Ñ Ñ Ð¾Ò£Ò s(2)
| 2) Ерін үндесімі
– түбір сөздегі еріндік дауыстының әсерімен кейінгі дауыстылардың да еріннің қызметіне қарай үндесіп айтылуы (жүрөк, күрөк, т.б. ) . Қазақ тілінде ерін үндестігі жазба тілге тән емес, тек ауызша тілдегі құбылыс болып табылады. Қазақ тіліндегі ерін үндестігі ауызша тілде бастапқы буындарда болмаса, соңғы буындарға дейін сақталмайды ( түйөлөріміз, көбөлекке, т.б.). Тілімізде үндестік заңына бағынбай, сөз ішінде жуан және жіңішке дыбыстар аралас келіп, бейүндес түрде жазылатын сөздер де бар. Олар мынадай жағдайда кездеседі: 1) Араб, парсы сөздері ( ақірет, қазірет, құдірет, бейшара т.б.); 2) Араб, парсы ( -хана, -кез, -кер, -қор т.б.) және төл қосымшалар ( -нікі, -мен, т.б.) сөздің жу- ан-жіңішкелігіне қарамай жалғана береді ( дәріхана, еңбекқор, атамдікі, ағаммен т.б.); Бейүндес сөздерге қосымшалар сөздің соңғы буынындағы дауыстының жуан неме- се жіңішкелігіне қарай жалғанады: бейшара (-ның, -ға, -лар), ақірет (-тің, -ке), тәкаппар (-дың, -ға), күнәһар (-дың, -ға). Ал қосымшалар жалғануы қиындық тудыратын сөздердің бірі соңғы буыны ә дыбысымен келетін араб, парсы сөздері. Оларға қосымшалар кейде жуан, кейде жіңішке жалғанады: зәмзәмға/зәмзәмді, куәсінің/куәсіна, куәмен/куәға, күмәнді/ күмәнға т.б. Сондай-ақ, бірқатар сөздердің жазылымы босаң норма ретінде танылып келе жатыр: ділда-ділдә, күстана-күстәна, ділмар-ділмәр, тілмаш-тілмәш, тәкаппар-тәкәппар, кінарат-кінәрат, мүбарак-мүбәрәк, нәпақа-нәпәқа, мүшайра-мүшәйра, мінажат-мінәжат, әмәнда-әманда, дүбәра-дүбара, дүдәмал-дүдамал, жүдә-жүда, кәусар-кәусәр, ажуа-әжуә, қа- 26 не-кәне, тауба-тәуба, мүкәммал-мүкаммал, пәтуа-пәтуә, тәурат-тәурәт т.б. Бұндай сөз- дерде жүктеу/скачать 5,46 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|