Ғылыми және философиялық танымның ең дұрыс әдістері қандай?
Бэкон,
Декарт,
Спиноза,
Лейбниц.
Жаңа заман
9
Неміс классикалық философиясы
Мен не біле аламын?
Мен не істеуім керек?
Мен неден үміттене аламын?
Кант
Жаңа заман
10
Неміс классикалық философиясы
Абсолютті рухты тану және оның дамуының диалектикалық логикасы
Гегель
Жаңа заман
11
Диалектикалық материализм (марксизм)
Материя мен рухтың арақатынасы: а) не бірінші: материя ма, әлде рух па? б) рух материяны тани алады ма?
Маркс,
Энгельс,
Ленин, т.б.
Жаңа заманҚазіргі заман
12
Неопозитивизм
Нағыз ғылыми таным
Шлик, Карнап, Нейрат, Рассел, т.б.
Қазіргі заман
13
Лингвистік философия
Тіл мәселесі
Хайденгер, Камю, Сартр, Марсель,
Ясперс, т.б.
Қазіргі заман
14
Экзистенциализм
Адам мәселесі
Хайденгер, Камю, Сартр, Марсель,
Ясперс, т.б.
Қазіргі заман
15
Эзотерикалық философия (теософия, Храм ілімі, Жанды этика, т.б.)
Дүниені тану. Адамды және дүниені жетілдіру
Махатма, Блаватская,
Ла Дью,
Рерих, т.б.
Ежелгі дүние
Қазіргі заман
Философияның негізгі сүрағының гносеологиялық жағына қатысты екі бағыт туындайды эмпиризм (сенсуализм) Эмпирзм («эмприо» сезімдік тәжірибе»)-біліміміздің қайнар көзі –сезімдік тәжірибе деп түсінетін философиялық бағыт. Негізін қалаған – Фр.Бэкон. эмпиристер таным негізін сезімдер мен тәжірибе ғана құрайды деп санайды-(Сезім мен тәжірбеде болмаған нәрсе ойлауда (ақылда) да болмайды». Яғни ойлауда бар нәрсе тек сезімдік тәжірбе арқылы алынады, тек сезім арқылы өтеді рационализм Рационализмнің (латынның ratio-«ақыл» сөзінен) негізін қалаушы Р.Декарт деп саналады. Рационализмнің басты идеясы – ақиқат білім тек ақылдан, тікелей ақылдан алынады және сезім мен тәжірибеге тәуелсіз. Өйткені біріншіден, реальды тіршілік ететін (нәрсе, құбылыс) – күмәндану ғана, ал күмандану – ойлаудың әрекеті. Екіншіден, ақылға ғана тән, ешбір тәжірибелік дәлелді қажет етпейтін ақиқаттар (аксиомалар) бар. «Құдай бар». «квадраттың бұрыштары тең», «бүтін өзінің бөліктерінен үлкен. Т.б.» аталған бағыттардың ішінде иррационализм (Ницше, Шопенгауэр) айрықша сипатымен ерекшеленеді. Иррационалистер түсінігінде дүние дегеніміз -ішкі логикасы жоқ, ақылмен танылуы мүмкін емес хаос Гностицизм өкілдері (әдетте материалистер) пікірінше: 1 дүние танылады 2 таным мүмкіндіктері шексіз Агностиктер (әдетте идеалистер) түсінігінде: 1 дүние танылмайды; 2 таным мүмкіндіктері адам ақылының мүмкіндіктеріен шектеледі Философияның даму тарихында философиялық зерттеулердің іске асуына құрал ретінде пайдаланылған және пайдаланылатын әдістер: диалектика метафизика Догматизм Эклектика Софистика герменевтика Диалектика
–заттар мен құбылыстардың ішкі қайшылықтарын, олардың өзгеру, даму ерекшеліктерін, себеп салдарлық байланыстарын, қарама – қарсылықтың бірлігі мен күресін ескере отырып, қарастыратын зерттеу әдісі.
Метафизика
диалектикаға қарама қарсы әдіс. Метафизика обьектілері:
1 байланыста емес, жеке-дара;
2 статикалық сипатта (обьектілердің тоқтаусыз, өзіндік қозғалыстары, өзгереді, дамуы ескерілмейді);
3 абсолютті ақиқатты іздестіруде қайшылықтарға мән бермей, қарама- қарсылықтардың бірлігін елемей, біржақты қарастырады.
Догматизм
қоршаған дүниені догматтар шеңберінде – «жоғарыдан берілген», абсолютті дәлелдеуді қажет етпейтін мызғымас сенімдер, көзқарастар тұрсынан ғана қарастыратын және қабылдайтын ойлау әдісі. Бұл әдіс ортағасырлық теологиялық философияға тән.
Эклектика
біртұтас творчествоға енбейтін түрлі, еркінше алынған фактілерді, ұғымдарды, концепцияларды біріктіру нәтижесінде сырт қарағанда шын көрінгенмен үстірт ақиқаттан алыс жатқан тұжырымдар жасау. Әдетте эклектика бұқаралық санаға ықпал ету мақсатында, реалды онтологиялық, гносеологиялық негіз бен құндылығы жоқ көзқарастарды, идеяларды насихаттауда пайдаланылады. (ортағасырларда – діни мақсатта, қазіргі заманда- жарнамалауда).
Софистика
ақиқат болмаса да ұтымды құрастырылған жалған алғышарттардан жаңа, логикалық тұрғадан дұрыс, бірақ мағынасы жалған ойқортынды жасау әдісі. Софистика Ежелгі Грецияда кең тарады: шешендік өнердің ақиқат білім алу жолы емес, пікір – сайыстарда «кімге болмасын, ненің болмасын дұрыстығын» дәлелдеу тәсілі ретінде арнайы оқытылды
Герменевтика
мәтіндер мағынасын дұрыс оқу және түсіндіру әдісі. Геременевтика Батыстық философияда кең таралған.
Әрі философиядағы бағыттар, әрі философиялық әдістер деп: Материалистік әдіс
дүниені реальды тіршілік ретінде, ал материяны- бастапқы субстанция, сананы- материяның модусы- материяның көрінісі деп қарастырады. Материалистік – диалектикалық әдіс Советтік (Кеңестік) философияда үстемдік етті және қазіргі ресейлік философияда кең тараған
Эмпиризм
таным процесі мен білімнің негізінде сезімдік таным- түййсік арқылы алынатын тәжірибе жатады деп түсінетін танымдық әдіс және бағыт. («сезім мен тәжірибеден өтпегеннің ойда болуы мүмкін емес»).
Рационализм
философиядағы бағыт және философиялық әдіс. Рационализм «нағыз шын білім сезім мен тәжірибенің әсерінсіз, қатынасынсыз, тек ақыл арқылы (яғни, ақылдың өзінен) алынады» деп есептейді. («Барлық нәрсеге күмән келтіруге болады, ал күмәндану- ойдың, ақылдың жұмысы»)
Философиядағы басты ағымдар Көп ғасырлы философия тарихында пайда болған түрлі ілімдердің саны өте көп болғандықтан философиялық мектептер мен ағыдарды қандай да бір негізге сүйене отырып қана бқлуге болады. Онтологияда болмыстың бастапқы негіздерінің екі сипатына: санына және сапасына – негізделген екі классификация қабылданған.
Философиялық ілімдерді бастапқы негіздернің саны бойынша классификациялау нәтижесінде: болмыста бір ғана бастапқы негіздің болуы мойындалатын философиялық ілім. Философия тарихындағы барлық дәйекті материалистер (Августин, Фома Аквинский, Гегель)- монистер болып табылады
Монизм болмыста екі бастапқы негіздің болуы мойндалатын философиялық ілім. Философия тарихындағы ең алғашқы дуалист- Аристотель. Дуалистер қатарына Декартжәне Кант жатады.
Дуализм болмыста екіден көп бастапқы негіздердің болуы мойындалатын философиялық ілім. Плюрализм негізінен Ежелгі дүние философиясында жиі кезедеседі: мысалы, Эмпедокл түпнегіз ретінде төрт стихияны (Жер, От, Су, Ауа) және екі күшті атаған (Махаббат және Араздық)
Плюрализм Онтология, гносеология және әлеуметтік философиядағы «монизм», «дуализм», «плюрализм» терминдері
Онтологияда
Болмыстағы бастапқы негіздер санының сипаттамасы
Гносеологияда
Танымкөздерінің санының сипаттамасы
Әлеуметтік философияда
Жетекші саяси күштер немесе әлеуметтік факторлар санының сипаты
Философиялық ілімдері бастапқы негіздерінің сапасына қарай классификациялау
Ежелгі заманда Үндінің чарвака мектебінде дамыды. Европалық философиядағы материализмнің бастауында Демокрит тұр. Әйтсе де мәнді рольді материализм Ағарту дәуірінен атқара бастады (Дидро, Гольбах, Фейербах, Маркс, т.б).
Материализм
болмыстың бастапқы негізі ретінде обьективті тіршілік ететі, яғни адам санасынан тыс және тәуелсіз өмір сүретін иделды мән мойындалатын философиялық бағыт. Материализм және идеализм- бір- біріне қайшы келетін екі қарама- қарсы бағыт
Идеализм
болмыстың бастапқы негізі ретінде обьективті тіршілік ететін, яғни адам санасынан тыс және тәуелсіз өмір сүретін идеалды мәннің болуын мойындайтын философиялық ағым.
Обьективті идеализм
болмыстың бастапқы негізі ретінде адам санасы, адами «мен» мойындалатын философиялық ағым. Барынша толық көрінісін субьективті идеализм Ежелгі Үндіде пайда болған буддистік философиядан тапты. Ал, европалық философияда субьективті идеализмнің негізін қалаушы –Беркли деп санады. Бқл ағымға сонымен қатар Юмді, Кантты, экзистенциализм мен феноменологиялық философия өкілдері жатқызады
Субьективті идеализм Пантеизм, гилозоизм және деизм Пантеизм
Құдай (идеалды бастама ) және табиғат (материалды бастама) теңестірілетін философиялық ағым: «Құдайдан тыс табиғат жоқ, табиғатитан тыс Құдай да жоқ». Пантеизм Қайта Өрлеу дәуірінде пайда болды. Оның идеяларын кузалық Николай, Джордано Бруно дамытты. Ал, Жаңа Замандық пантеистік сарындар Шелингтің, Гегельдің, В.Л.Соловьевтің философиялық жүйелерінде көрініс тапты.
Гилозоизм
тірі және өлі табиғаттың жандылығын насихаттайтын философиялық ілім. Гилозоизм Ежелгі Заманда (мысалы, Фалестің, Гераклиттің, Стоиктердің ілімдерінде) пайда болды. Антикалық гилозоизм пантеизмге теориялық фундамент болды
Деизм
«Құдай дүниені жаратушы» деп, бірақ «дүниені жаратып, және оның заңдарын қоса шығарып бергенмен Құдай одан кейінгі пәнилік істерге араласпайды, бұл дүние өз заңдарымен дамиды» деп санайды. Деизм - обьективті идеализмнің ерекше түрі және обьективті идеализм мен матиериализмге баратын жолдағы өтпелі кезең болды. Деизм ХУІІ ғасырда пайда болғанмен ағартушылық дәуірде ерекше кең таралды. Деизмнің бастауында Декард, Ньютон, Локк тұр. Көрнекті деистердің қатарына Вольтер, Руссо, Кант, Ломоносов жатады.
Онтологияның негізгі ұғымдары Космос- ежелгі грек тілінен аударғанда «тәртіп» деген мағына береді. Космос немесе тәртіп антикалық философияда, тәртіпсіздік, жүйесіздік ретіндегі хаосқа қарсы қойылды.
Космология – ғарыш және дүние құрылысы туралы ілім.
Космогония-дүниенің шығу, қалыптасу қазіргі жағдайға дейінгі даму процесі туралы ілім.
Космогения - дүниенің пайда болу, қалыптасу процесі
Дүниенің танылу мәселесі
Агностицизм Дүние еш танылмайды
Релятивизм Дүниенің бір бөлігі ғана субьективті түрде танылуы мүмкін (ақиқат әрдайым салыстырмалы)
Дүние танылады
Ежелгі Дүние дәуірі Буддизм Антикалық скептицизм (Пиррон, Секст Эмпирик)
Ежелгі Дүние дәуірі Софистика
Ежелгі Дүние дәуірі Дүниенің жоғарғы мәнін идеяларды адым жаны оларды еске түсіру арқылы таниды (Платон). Дүние сезімдік және рационалды таным арқылы танылады (Аристотоель)
Ортағасырлық дәуір
Ортағасырлық дәуір Христиандық ислам Ислам
Ортағасырлық дәуір Табиғат (жаратылған дүние) танылады, ал Жаратушыны тану мүмкін емес.
Қайта Өрлеу Ренессанстық скептицизм (Монтень)
Қайта Өрлеу
Қайта Өрлеу Жаратушы да оның жаратқан дүниесі де интеллектуалды интуиция арқылы танылады (Николай Кузанский)
Жаңа Заман Дәуірі (Юм, Кант)
Жаңа Заман Дәуірі Позитивизм Прагматизм
Жаңа Заман Дәуірі Дүниеде танылмайтын нәрсе жоқ, тек әзірше танылмаған құбылыстар ғана бар (Ленин).
Әдебиеттер:
Негізгі:
1.Антология мировой философии. В 4-х. Т. М: Мысль, 1969-1972.
2.Барулин В. С. Социальная философия. М., 2000.
Қосымша:
1. Альжанова У.К., Бегалинова К.К. История философии. Алматы, 2001.
