"Физика және математика" кафедрасы «Оптика» пәнінің оқу-әдістемелік кешені
жүктеу/скачать 4,72 Mb.
|
Астрономия силабус
- Бұл бет үшін навигация:
- Астрономия бөлiмдерi
- Аспан механикасы
- Астрофизика
- Жұлдыздық астрономия
- Космогония
- Астрономия ғылымының пайда болуы және дамуы
- Аспан сферасы. Сфера бетіндегі сызықтар мен нүктелер.
| Пән оқытушылары: Б.К.Калиев
Ә.Ғ.Ғаниулла 1. Кіріспе. Астрономия пәні. Астрономия тараулары. Астрономияның теориялық және танымдық мәні. Астрономия әдістемесі. Ғалам құрылымына қысқаша шолу Астрономия - аспан денелерi мен әлемнiң құрылысы және олардың пайда болуы, дамуы жайындағы ғылым. Астрономия деп аталу гректiң - “астрон“ және “ номос“ деген екi сөздерiнен шыққан. Бiрiншiсi -“шырақ, жұлдыз“, екiншiсi -“заңдылық“ деген мағынаны бередi. Сондықтан ертеде бұл ғылым “жұлдыз ғылымы“ болып есептелген. Астрономияда, Күн және жұлдыздар, планеталар және олардың серiктерi, кометалар мен метеорлық денелер, галактикалық тұмандықтар, жұлдыздық жүйе және жұлдыз аралық зат, галактикалар және олардың кеңiстiкте таралуы, аспан денелерiнiң қозғалысы, физикалық табиғаты, өзара әсерi, пайда болуы және дамуы зерттеледi. Астрономия пәнiнiң мазмұнын, соңғы жылдарда астрофизика, теориялық және тәжiрибелiк физиканың принциптiк жағынан жаңа әдiстерiн енгiзу байыта түсуде. Баяндау арқылы астрономия негiзiн қазiргi таңда оқыту мүмкiн емес. Аспан денелерiнiң кеңiстiктегi орнын және қозғалысын, құрылысы мен дамуын зерттеп, астрономия әлемiнiң құрылысы және дамуы туралы дұрыс ұғымды қалыптастыруға көмектеседi. Бұл ғылымның алға басуы жаңа объектiлер-пульсарлар, квазарлар, космостық сәулелердiң (жоғары энергиялы бөлшектер), “қара тесiктер“ туралы теориялық зерттеулер және гравитациялық толқынның ашылуымен тығыз байланысты. Ғарыштық дәуiрге дейiн астрономия табиғаттың жерден тыс объектiсiн оқып зерттейтiн жалғыз ғана ғылым болды. Қазiр космостық зерттеу тек астрономия саласына ғана енiп қоймай бiрнеше жаңаша зерттеу бағыттарын:-космостық биология, космостық медицина, спутниктiк геодезия т.б. өмiрге келтiрдi. Космонавтика жетiстiгi әсiресе астрономиялық бақылау, зерттеу әдiстерiнде ерекше орын алады. Астрономия бөлiмдерi: Қазiргi астрономия, әлемдi жан-жақты зерттеуде, әртүрлi әдiстер мен бақылау құрал жабдықтарын пайдалана отырып бiр-бiрiмен тығыз байланысты бiрнеше бөлiмдерге бөлiнедi. Олардың iшiндегi негiзгiлерiне тоқталайық. Астрометрия – аспан сферасында, аспан объектiлерiнiң орындары мен қозғалысын анықтау және тәжiрибелiк мәлiметтердi математикалық өңдеу әдiстерiмен айналысады. Бұл бөлiмге астрономиялық бақылаулар арқылы анықталатын уақыт қызметi, күнтiзбе (календарь) және инерциалды координат жүйесiн құру, негiзгi астрономиялық тұрақты шамалардың мәндерiн анықтау енедi. Астрометрия - сфералық және практикалық астрономияға бөлiнедi: а) сфералық астрономияға аспан объектiлерiнiң көрiнерлiк күйi мен қозғалысын математикалық әдiспен анықтау, уақыт есептеу системасы енедi. б) практикалық астрономия бақылау аспаптарының теориясын жасау, бақылау және бақылау қорытындысын өңдеу әдiстерiмен айналысады. Аспан механикасы – бүкiл әлемдiк тартылыс күшiнiң әсерiнен болатын аспан денелерiнiң, оның iшiнде жасанды денелердiң қозғалысын, аспан денелерiнiң тепе-теңдiк фигураларын, олардың орнықтылығын зерттейдi. Аспан денелерiнiң iлгерiлемелi қозғалысын, олардың пiшiнiн, теориялық есептеулер бойынша анықталған орбита элементтерiн бақылау нәтижелерiмен салыстыру, аспан денелерiнiң алдын-ала аспан әлемiнде көрiнерлiк орнын анықтау есебiмен айналысу аспан механикасының басты бөлiмi-теориялық астрономия негiзi болып табылады. Қазiргi кезде радиотехникалық өлшеуге және лазерлiк, плазмалық локацияға негiзделiнген орбитаны анықтаудың жаңа әдiстерi бар. Аспан механикасы ғарыштық зерттеулерге қажет болуына байланысты тез қарқынмен дамуда. Оның негiзiнде ғылымның жаңа саласы ғарышқа ұшу динамикасы өмiрге келдi. Астрофизика - қазiргi астрономияның күрделi де негiзгi бөлiмдерiнiң бiрi. Аспан денелерiнiң қойнауы мен бетiнде және космостық кеңiстiкте болып жататын физикалық құбылыстар мен химиялық процестердi зерттейдi. Астрофизика-практикалық және теориялық болып екiге бөлiнедi. Бiрiншiсi астрономиялық бақылаулар жүргiзу және өңдеу, астрофизикалық құрал-жабдықтарды пайдалану және оларды жасау теориясымен айналысады. Теориялық астрофизика, физика заңдарына сүйене отырып, аспан денелерiндегi болатын физикалық процестердi және бақылау нәтижелерiн теориялық физика негiзiнде түсiндiрумен айналысады. Жердiң жасанды серiктерiн және ғарыштық ұшу аппараттарын астрономиялық құралдармен жабдықтау, қазiргi уақытта жер атмосферасынан тыс жерде зерттеу жұмыстарын жүргiзуге мүмкiндiк тудыруда. Жұлдыздық астрономия - жұлдыздар жүйесiнiң құрлысы,құрамы,динамикасы мен эволюциясының жалпы заңдылықтарын және осы заңдылықтардың бiздiң Галактикада қалай орындалатынын зерттейтiн атрономияның бөлiмi. Жұлдыздық астрономиядан, астрономияның арнаулы бөлiмi-галактикадан тыс астрономия бөлiнiп шықты. Бұл бөлiм-жұлдыздық кинематика және жұлдыздық динамикаға бөлiнедi. Жұлдыздық астрономия жұлдыздың сипаттамаларын, астрометрия, аспан механикасы және астрофизикамен тығыз байланыста зерттейдi. Космогония- космостық денелер мен олардың жүйелерiнiң пайда болуы және дамуын зерттейтiн астрономияның бөлiмi. Сонымен бiрге күн жүйесiнiң пайда болу проблемасын қарастырады. Астрономияның бұл бөлiмi:-планеталық, жұлдыздық, галактикалық космогония салаларына бөлiнедi. Космология- астрономияның интенсивтi түрде дамып келе жатқан бөлiмi. Әлем және әлемнiң астрономиялық бақылаулар арқылы танылған бөлiгi жайлы ғылым. Бұл астрономияның физика және философиямен байланысты бiр тарауы. Астрономия ғылымының пайда болуы және дамуы Астрономия - адам баласының практикалық қажеттiлiгiнiң негiзiнде пайда болған ежелгi ғылымдардың бiрi. Астрономиялық бақылаулар туралы алғашқы мәлiметтер бiздiң эрамызға дейiнгi УІІ ғ. қолжазбаларында кездеседi. Бiзге белгiлi алғашқы астрономия отаны –Мысыр (Египет). Ұзақ жылдар бойы Нил өзенiнiң тасуы мен қайтуын бақылау, өзеннiң тасуы Сүмбiле жұлдызы туған кезде болатынын байқатты. Ежелгi қоғамның негiзгi өндiрiсi – мал шаруашылығы мен егiн шаруашылығын дамыту, жыл мезгiлдерiнiң ауысуына байланысты болады да, уақыт есебiн жүргiзудi талап еттi. Керуен жолын салу, соғыс саяхаты, көшпелi тайпалардың мерзiмдi орын ауыстыруы, теңiзде жүзу-Күнге және жұлдызға қарап бағыт анықтау әдiстерiн iздестiру, күн мен түннiң, Ай фазаларының және жыл мезгiлдерiнiң ауысуын бақылау, күн тiзбенiң (календарь) дәлдiгiн арттыруды қажет ете бастады. Сауда қатынасы мен теңiзде жүзу iсi өнеркәсiптiң дамуына байланысты астрономияның алдына жаңа талаптар қойды. Дүниенiң геоцентрлiк жүйесiнiң базасында – ғаламшалар көрiнерлiк қозғалысының, Ай және Күн қозғалысының теориясы жасалынды. Бұл жүйенiң негiзiн салушы ежелгi грек ғалымы, астроном, географ және математик Клавдий Птолемей (2 ғ.ш) болды. Бұл жүйе бойынша әлем центрi Жер болады да, ғаламшалар, жұлдыздардың бәрi Жердi айнала қозғалады. Птолемей ғаламшалардың көрiнерлiк қозғалысын эксцентр, эпицикл деп аталатын шеңберлер енгiзу арқылы математикалық жолмен түiндiрдi. Бұлай есептеу алдын-ала олардың орнын анықтауға мүмкiндiк бердi. Сондықтан бұл теория бiрнеше ғасыр бойына практикалық қажеттiлiктi қамтамасыз еттi. Бұл периодта астрономия Таяу және Орта Шығыс елдерiнде, Индия мен Қытайда айтарлықтай дәрежеде дамыған болатын. Астрономия тарихында алғаш жер меридианының доғасының ұзындығын өлшеушi Хорезмдiк Бируни /973-1048ж/ ал обсерватория салдырып, дәлдiгi жоғары астрономиялық құралдармен жабдықтаушы Самарқандтық Ұлықбек (1394-1449ж) және басқалар болды. Өндiрiстiң дамуы бiр жағынан, екiншi жағынан жинақталған бақылау нәтижелерi астрономияда революция жасауды жақындата түстi. Сауданың дамуы, теңiзде жүзу астрономиялық бiлiмдi жетiлдiрудi, ғаламшалар қозғалысын дұрыс түсіндiрудi қажет еттi. Бұл бағыттағы зерттеулер, әлем жөнiндегi Птолемей iлiмiне сын көзбен қарап, оған қарама-қарсы пайымдаулар мен қорытындылар келтiрдi. Бұл астрономия ғылымының дiн шырмауынан құтылуына көмектестi. 1543 ж. Поляк астрономы Николай Коперник “Аспан сферасының айналысы туралы“ деген атақты еңбегiнде жер қозғалмайды және ол бүкiл Әлемнiң ортасында тұрады деген iлiмдi жоққа шығарып, Күн жүйесiнiң жаңа құрлысы, яғни дүниенiң гелиоцентрлiк жүйесiн баяндап бердi. Коперниктiң бұл еңбегi ғылымдағы үлкен төңкерiс болды. Кiтапта сол тұстағы сфералық және теориялық астрономия толық баяндалған, қажеттi математикалық теориялар жетiлдiрiлген. Коперниктiң зерттеулерiне сүйенген, Итальян ғалымы Джордано Бруно (1548-1600ж.) гелиоцентрлiк теорияны әрi қарай дамыта отырып, әлем шексiздiгi жайында идея ұсынды. Астрономияның нағыз ғылыми жолмен дамуына, айтарлықтай үлес қосқан итальян ғалымы Галилео Галилей (1564-1642) өзi жасаған көру трубасын ең бiрiншi рет (1610 жылы қаңтардың 7-шi жұлдызында) аспан әлемiн бақылау үшiн қолданды. Телескоптың өмiрге келуi, әлемдi зерттеуде астрономдарға даңғыл жол ашты. Галилей Ай бетiн, Шолпан ғаламшасының фазасын, Күндегi дақты, Юпитердiң төрт серiгiн, Сатурнның сақинасын ашты. Осы жаңалықтардың барлығы астрономия ғылымын байытумен қатар, Коперниктiң системасының дұрыс екендiгiн дәлелдеп, схоластикалық түсiнiктерге күйрете соққы бердi. Иоганн Кеплер (1571-1640ж.) планета қозғалысын зерттеп, Дат астрономы Тихо Брагеннің және өзiнiң көпжылдық бақылауларын өңдеп, көптеген есептеулердi жүргiзе отырып планета қозғалысының тек кинематикалық емес, динамикалық мiнездемеге ие үш заңын ашты. Ағылшын ғалымы Исаак Ньютонның (1643-1727ж.) бүкiл әлемдiк тартылыс заңын ашуы, астрономияда аспан механикасы саласының дамуына айтарлықтай мүмкiндiк бердi. Аспан механикасы саласына дүние жүзiнiң көптеген атақты математиктерi көңiл аудара бастады. Аспан механикасының негiзгi проблемаларының бiрi болып табылатын Күн жүйесiнiң орнықтылығы туралы зерттеулердi Ж.Лагранж (1736-1813 ж) және П.Лаплас (1749-1827ж) дамытуға көп үлес қосты. Ж.Лагранж аспан механикасының сапалық әдiстерiн дамытуда шешушi роль атқарған үш дене есебiнiң дербес шешiмiн тапты. ХІХ ғ. екiншi жартысында үлкен ғаламшалар қозғалысының дәл теориясы жасалды. Бақылау нәтижелерiн ғаламшалар қозғалысының гравиатациялық теориясымен сәйкестендiру арқылы Нептун (1846ж) және Плутон (1930ж) планеталары ашылса, Ай қозғалысының дәл гравитациялық теориясын бақылау нәтижесiмен салыстыру арқылы Жердiң бiрқалыпты қозғалмайтындығы анықталды. Астрономияның келесi дамуы - спектральдық анализ әдiсiн бақылау мақсатында қолданумен байланысты. Бұл әдiс астрономдарға аспан денелерiнiң физикалық табиғатын зерттеуге мүмкiндiк бередi. Бұл астрофизиканың дамуына жүйелi жағдай жасады. Сонымен бiрге ХХ ғ.40 ж, радиоастрономия, 1957 ж ТМД-де әлемде бiрiншi жердiң жасанды серiгiн ұшыру, ғарыштық техника көмегiмен аспан денелерiн және ғарыштық ортаны зерттеуге жаңа жол ашты. Космонавтиканың жедел дамуы, адамы бар лабораторияларды ғарышқа шығаруға, түрлiше өлшеу жазбаларын, қайта жерге жеткiзетiн автоматтарды жасауға мүмкiндiк туғызды. Ғарыштық зерттеу әдістерін жан-жақты пайдалану арқылы, қазіргі кезеңдегі астрономия ғылымы әлем туралы түсініктің тереңдей түсінуіне жол ашты. Атмосферадан тысқары бақылаулар, жер атмосферасы жұтатын сәулелердi; шеткерi ультракүлгiн, рентген және инфрақызыл сәулелердi, Жерге дейiн жетпейтiн радиосәулелердiң белгiлi бiр толқын ұзындықтарын және басқа денелердiң корпускулярлық сәулеленуiн зерттеуге мүмкiндiк бердi. Жұлдыздар мен тұмандықтардың планета аралық, бұған дейiн бақылауға мүмкiн болмаған түрлерiн зерттеулер, әлемде өтiп жатқан физикалық процестер жайлы бiздiң бiлiмiмiздi байыта түсуде. Ғарыштық аппараттардың көмегiмен аспан денелерiнiң жаңа түрлерi, ренгендiк және инфрақызыл жұлдыздар, әлемнiң алыс қойнауынан келетiн зарядталған жылдам бөлшектер, космостық сәулелер зерттелуде. 1987 жылдың 30 наурызында “Квант“ астрофизикалық модулiнде “Мир“ космостық станциясының құрамында жұмыс iстеу үшiн, орбитаға “Глазер“ телескопы шығарылды. Негiзгi мақсат бақыланатын объектiнiң кескiнiн алу. Осы уақытқа дейiн әрқайсының диаметрi 10,3 болатын, аспан әлемiнiң 100-дей облысының 500-ден аса суретi осы телескоп көмегiмен алынды. Соңғы ондаған жылдар iшiнде жүргiзiлген астрофизикалық зерттеулер, тек жеке дара объектiлерге ғана емес, бүкiл әлемге қатысы бар өзгерiстердiң өтiп жататынын көрсетуде. Ғарыштық ұшу аппараттарына сүйенген бүгiнгi астрономия өзiнiң екiншi қайта дамуын бастап кеттi. Аспан сферасы. Сфера бетіндегі сызықтар мен нүктелер. Астрономияның көптеген есептерiн шешуде денелердiң өзара орналасуы ерекше маңыз атқарады да, ал олардың қашықтықтары ескерiлмейдi. Жер бетiнен аспан денелерiне дейiнгi бағыттарды анықтап және осы бағыттар арасындағы бүрышты өлшесек, онда аспан сферасы туралы ұғымды пайдаланбауға да болады. Доғаны центрлiк бұрышпен өлшесе де немесе осы бұрышты жасайтын қабырғалардың сферамен қиылсуынан пайда болған нүктелердiң арасындағы сфера доғасымен өлшесе де бәрiбiр. Үш нүктенiң (жұлдыздың) өзара орналасуын суреттеп,олардың көрiнерлiк координаттарын түрлендiргенде, есептеудi өте қиындататын үш жақты бұрышқа кез боламыз. Сфера бетiнде сфералық үшбұрыштар сызып, оған сфералық тригонометрияның әдiстерiн қолдансақ, онда есептеу әлдеқайда жеңiлiрек, әрi көрнектiрек болады. Осы аса маңызды жағдай аспан сферасы ұғымымен пайдалануды қажет етедi. Бақыланатын астрономиялық құбылысты дәлiрек түсiну үшiн аспан сферасының радиуысын шексiз үлкен деп санауға болмайды, себебi шексiз радиусты беттердiң қисықтығы нольге тең болады да, сфералық бет жазықтыққа айналады. Сонымен аспан сферасы шын емес жорамал болғандықтан, оның центрiнде бақылаушыны орналастырып кез–келген радиус-пен жүргiзуге болады. Сфера центрiн кеңiстiктiң еркiн бiр нүктесiне орналастырамыз. Сфера бетiндегi жұлдыздардың орны, центрдегi бақылаушыдан бағытталған бағыт бойынша анықталады. Кейбiр жағдайда сфера центрiн айрықша нүктеге орналастыруға тура келедi. Мысалы, Жер немесе Күн центрiне. Бiрiншi жағдайда геоцентрлiк, ал екiншiсiнде гелиоцентрлiк аспан сферасы деп аталады. Бұған қарама-қарсы центрi Жер бетiнiң кез-келген нүктесiнде орналасса аспан сферасын топоцентрлiк деп атаймыз. Аспан сферасының материалдық моделi ретiнде астрономиялық қара немесе жұлдыздық глобус, сонымен бiрге планетарий күмбезiнiң iшкi бетi есептеледi. Жұлдыздарға дейiнгi қашықтықпен салыстырғанда Жердiң өлшемi айтарлықтай өте аз болғандықтан (қабылданған сфера радиусымен,мысалы Күнге дейiнгi қашықтықты Жер радиусымен салыстырғанда) Жер бетiнiң әртүрлi нүктесiнде орналасуы мүмкiн бақылаушы, сфера центрiнде орналасқан деп есептеймiз. Сонда аспан сферасының белгiлi бiр нүктесi Жер бетiнiң әртүрлi орнынан параллель бағыттармен көрiнедi. Жер бетiнiң қандай нүктесiнде бақылаушы орналаспасын, ол тiк сызық бағытын оңай ажырата алады. Бұл үшiн қандай да бiр жүктi жiңiшке жiпке iлу жеткiлiктi. Өрiстiң тартылыс күшi әсерiнен жiп белгiлi бағыт қабылдайды да, бұл бағыт тiк сызық бағытымен сәйкес келедi. Аспан сферасының сызбасыналайық. Еркiмiзше алынған радиуспен шеңбер жүргiземiз де, оның центрiн 0 деп белгiлеймiз.(13- сурет). Сфера центрi арқылы өтетiн жер тартылыс өрiсiне параллельболатын тiк сызық бағытымен түзу жүргiзейiк. Бұл түзу сфераны диаметриальды қарама-қарсы екi нүктеде қияды. Бiреуi бақылаушының дәл төбесiне сәйкес келетiн нүкте Z зенит, екiншiсi оған қарама-қарсы орналасқан нүкте Z1 надир деп аталады.Сфера центрiн пайдаланып, тік сызыққа перпендикуляр жазықтық жүргiзейiк. Бұл жазықтық аспан горизонт жазықтығы деп аталып, аспан сферасымен, үлкен дөңгелек шеңберi бойымен S және N екi нүктеде қыйылысады. Бұл қыйылысудағы N- солтүстiк және S- оңтүстiк нүктелер болып табылады. Сфера центрi арқылы, Жердiң айналыс осiне параллель, дүние осi деп аталатын РР1 түзуiн жүргiзейiк. Дүние осi аспан сферасы мен диаметральды қарама-қарсы, Р-дүниенiң солтүстiк және Р1 –дүниенiң оңтүстiк полюстерi деп аталатын нүктелерде қыйлысады. Жердiң солтүстiк жарты шарында горизонттан жоғары дүниенiң солтүстiк полюсi орналасқан. Бұл нүкте жақсы белгiлi Кiшi Аю шоқжұлдызының жарық жұлдызы -дан шамамен 10-қа жуық қашық орналасқан. Дүниенiң оңтүстiк полюсi горизонттан төмен, Жердiң оңтүстiк жарты шарында орналасқан. Бұл нүкте Октант Шоқжұлдызында орналасқанда, оған жақын белгiлi жарық жұлдыз жоқ. Сфера центрiн пайдаланып,дүние осiне перпендикуляр жазықтық жүргiзейiк. Аспан экватор жазықтығымен жер экватор жазықтығы (географиялық) бiр-бiрiне параллель. Жазықтықтар екi параллель түзуге де –Жер және дүние айналыс осiне перпендикуляр. Аспан экватор жазықтығы,аспан сферасымен,аспан экваторы деп аталатын QEQ1WQ үлкен дөңгелек шеңберi бойымен қиылысады. Дүние осi РР1 және тiк сызық ZZ1 арқылы жазықтық жүргiзейiк. Бұл жазықтық - аспан меридиан жазықтығы деп аталатын үлкен дөңгелек шеңберi PZQSP1Z1Q1N бойымен қиылысады. Аспан меридианын дүние полюсi және зенит, надир нүктелері арқылы өтетiн аспан сферасының үлкен дөңгелегi есебiнде қабылдау қолайлы. Аспан меридиан жазықтығы, аспан горизонт жазықтығымен NS түзуi бойында қыйлысады. Бұл сызық талтүстiк сызық деп аталады. Батуы және туу моментi кезiнде жұлдыз шын горизонтта орналасқан деп есептеледi. Шығыс E және батыс W нүктелерi, горизонт сызығының бойында жатады. Олар солтүстiк N және оңтүстiк S нүктелерiнен 900 қашықтықта. Аспан меридианы аспан сферасын шығыс және батыс жарты сфераларға бөледi. Ал аспан меридианының өзi зенит және надир арқылы, оңтүстiк (ZSZ1 – жарты дөңгелек), солтүстiк (ZNZ1 – жарты дөңгелек) нүкте арқылы өтетiн жарты сфераларға бөлiнедi. Дүние полюстары арқылы аспан меридианы оңтүстiк жарты бөлiкке (PZSP1) және солтүстiк жарты бөлiкке (PNZ1P1) бөлiндi. Аспан меридианы аспан сферасының тәулiк айналысына қатыспайды. Бiр географиялық меридианда орналасқан бақылаушылар үшiн, аспан меридианы жалпы болады. Аспан сферасының тәулiктiк айналысы кезiнде, аспан шырақтары кiшi дөңгелектер бойымен қозғалысқа енедi (ab, cd, ef, gh). Бұл дөңгелектер жазықтықтары аспан экватор жазықтығына паралель (15-сурет) 15 -сурет Аспан әлемiн бақылау, аспан сферасы шығыстан батысқа қарай баяу айналысқа енетiнiн көрсетедi. Оңтүстiкке қараған бақылаушыға бұл қозғалыс солдан оңға, сағат тiлiмен бағыттас болады. Жұлдыздар горизонттың шығыс бөлiгiнде туып, оңтүстiгiне қарай ең жоғары көтерiлiп, батыс жағында бататынын байқауға болады. Шын мәнiсiнде Жердiң өз осi арқылы айналысы батыстан шығысқа қарай бағытталған. Бұл қозғалыстың нақты дәлдемесi болып, Фуко маятнигiмен жасалған тәжiрибе және еркiн құлаған дененiң шығысқа ауытқуы болып табылады. Аспан сферасының көрiнерлiк айналысы- тәулiктiк айналысы деп аталып, оның периоды бiр туәлiкке тең. Үлкен дөңгелектер қасиетi бойынша аспан экваторы шын горизонтпен екi диаметриальды E шығыс және W батыс нүктеде қыйлысады. Аспан экваторы, аспан сферасы бетiн, төбесi дүниенiң солтүстiк P полюснүктесі жататын солтүстiк жарты және төбесi дүниенiң оңтүстiк P1 полюснүктесі жататын оңтүстiк жарты шарға бөледi. Тiк сызық және дүние осi аспан меридиан жазықтығында жатыр. ZZ1 түзуi арқылы өтетiн кез-келген жазықтық вертикаль жазықтық деп аталады. Аспан сферасының бетiнде жұлдызды бейнелейтiн нүкте δ және ZZ1 түзуi арқылы ZδZ1 жартылай жазықтығын жүргiзсек, онда аспан сферасымен қыйлысуда берiлген нүктенiң немесе жұлдыздың вертикалы деп аталатын ZδMZ1 үлкен жарты дөңгелегiн аламыз.(16-сурет) Вертикальдың, горизонт жазықтығымен қиылысу нүктесi, яғни M нүктесi,вертикаль табанын анықтайды. Жазықтығы аспан меридиан жазықтығына перпендикуляр вертикал бiрiншi вертикал деп аталып, (16- суреттегi EZWZ1), оның ZWZ1-батыс, ал ZEZ1 – шығыс бөлiктерi деп аталады. Аспан экваторы, аспан сферасымен бiрге айналады. Бiрiншi вертикал горизонт жазықтығымен E- шығыс және W- батыс нүктеде қиылысады. жүктеу/скачать 4,72 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|