Г. С. Балтабаева Тәуелсіздік кезеңіндегі

 
100 
ған көркемдік шеберлігінің  бірі – иіс болғанда жағымсыз теріс 
пендені тыжырынтатын иіс. Адам фәни дүниеде қанша арамдық  
істеп,  қараулықпен  байыса  да  істеген  ісінің  бәрі  майдай    жақ-
қандай, айы  оңынан  туғанмен әр нәрсенің  өз орны  барлығын 
меңзейді. Жасаған  барша  жамандықтары,  арам ойлары  пенде-
шілік іс-әрекеттері бойына  еріген  қорғасындай жайылып, сің-
генмен ертеңгі күні бақи дүниеге атана  салысымен,  екі дүние-
нің аралығында тұрып-ақ  адам  төзгісіз сасық  иіс  болып  қайта  
шығатынын  ескерткендей    болады  автор.  Неғұрлым      адамның   
күнәлары  көп  болса,  соғұрлым  иісі  сасық  болады, яғни  иісі-
нен-ақ    оның    қандай    адам      болып    өмір  кешкені  бесенеден  
белгілі  болады. Сонымен  суреткер  шығармасында иісті  шарт-
ты  түрде  алғанымен,  ар  өлшемі  қызметін  атқарып  тұр. 
Иісті  картинаның  жалпы  «колоритіне»  енгізу  бейнелеу 
түрі:
 
бұл сөзді ауыспалы мағынада «атмосфера» ұғымымен ауыс-
тыруға болады. Бастысы «атмосфралық» иіс сөздің тікелей және 
ауыспалы мағынасының арасындағы шектерді көрсетуі тиіс.  
Бұл  жағдайда  автордың  басты  мақсаты  –  жағымсыз  иісті 
жоюдың  мүмкін  еместігін  және  оны  иіскеуден  құтыла  алмай-
тындығын көрсету.  Кейіпкерлер сияқты, адамдар жағымсыз иіс-
тің өзіне тиісті көлемін иіскеуге мәжбүр болады, ал олардың на-
разылық  білдіруі  және  жағымсыз  сезімдері  ештеңкені  өзгерте 
алмайды  –  бәрі-бір  жағымсыз  иісінен  ешқайда  қашып  кете  ал-
майды.  
Шығарманың  ерекшелігі болып  нарративті  ракурсты  таң-
дау  табылады.  Бұл  әгімелеу  үшінші  тұлғаның  атынан  жүзеге 
асырылады.  Негіз  ретінде  таңдалған  объект  –  иіс  оқырмандар-
дың  алдында  ерекше  психологиялық  тұрпатта  беріледі.  Иіс  – 
бұл кез келген тәннің сипаты.  
Автордың  өзі  кейіпкерге  оған  деген  жағымсыз  сезімін 
анық  көрсете  отырып,  оны  шебер  ретінде  емес,  керісінше,  өр-
мекші, кенемен (Т.Нұрмағамбетов «Кене») бейнелейді.  
Қаламгер  кейіпкерлерінен  бойынан  шығатын  иісті  жасы-
рын  мүмкіндіктерін  ерекше  манипулятивті  сала  ретінде  көрсе-
теді.  Бұл  жерде  постмодернистік  әдебиеттерге  тиісті  әдістер 
қолданылғаны  анық:  Иіс  рухтың,  яғни,  жанның  эквивалеті  ре-

 
101 
тінде  қарастырылады.  Кейіпкердің  өзіне  тән  иісінің  болмауы 
оның рухының жоқтығын білдіреді.  
Туындыдағы  суреттелген  ольфакторлық  агрессия,  яғни, 
бүкіл кеңістікті жайлап алған және адамдар амалсыздан иіскеуге 
мәжбір болған иістің қатты шығуы.   
Жазушының  кейіпкері  Алланың алдында жауап  беріп  тұ-
рып, өзінің арам ойынан  арыла алмаған пенденің тартар азабы 
да молынан екендігін айқындап береді. Қысылтаяң шақтың өзін-
де  мойынына  алғысы  келмей    жалтарып,  күпірлік  жасап  тұр. 
Ауру  қалса да  әдет қалмайдының  кері келіп,  дүниенің тозағы-
ның  табалдырығында    тұрып,    тағы  бір  сасық    қулығын  іске  
асырмақшы  болып  тұр.  О  дүниеде  жүріп  тамыр-таныстық  жа-
сап, ана  дүниеде  қалған  алтынын  аңсап  отыр.   
Қаламгер  адам  дене-мүшелерінің  ішінде «көзге»  екпін 
түсіре, салмақ сала  суреттеп  отыр,  Адам көзін деталь қызме-
тінде ала отырып, символдық рәмізге  айналдырыпты. Автордың  
сүйеніп  отырғаны,  ел аузындағы «О дүниеге  барғанда,  ауыз 
айтқанын, қол-ұстағанын,  аяқ - басқанын, көз-көргенін айтады» 
деген аңызы. Яғни, адамға қойылар маңызды сауалдың бірі пен-
денің жаратушы берген дене ризығын қалай күтіп-сақтауы. 
Көз туралы Құранда: 
«Екі көз тозақты көрмейді: бірі – Аллаһтан қорқып жыла-
ған көз, екіншісі – елге келетін қауіп-қатерлерге жүрегі сыздап, 
«дұшпан қайдан, қай саңылаудан ішке кіреді. Қандай жоспармен 
бізді  жойып  тас-талқан  етеді»  деп  тұрған  күзеттегі  көз».  
(Тирмизи, Фәдайлул жиһад, 12) «Мен кімнің (мына дүниеде) екі 
көзін соқыр етіп сынасам және құлым бұған сабыр етсе, ол құ-
лыма  екі  көзінің  орнына  ақыретте  Жәннатты  беремін».    
(Тирмизи. Бухари, Марда) 
Жазушы    шығармасында  тозақ  отына  күйдіріліп,  азапта-
лып  жатқан    күнәһарлар  бір-бірлерін  тек  көздерінен  таниды,  
көздерімен  ұғысып- білісетінін  көрсетеді. 
Ежелден  белгілі  мұсылмандық  шарттарға  құрылғанымен  
жазушы шеберлік  таныта білген.  Екі түрлі өмір ағысы  жақсы-
лық  пен ізгілік жыршысы, өмір бойы  ұрпақ тәрбиелеуінде ең-
бек  еткен  Сүймен  қарттың  жанын  иесіне  тапсыруы  періштелер 
жебеуімен жеті қат көкке  жанының оңай көтерілуі, оның, жаны-

 
102 
ның ақ түсте болуы жан шығар сәтте жанашырларының (әйелі, 
бауыры) қасынан табылуы, қабір сұрағынан қиналмай өтуі мен 
жұмаққа жол тартуы – адам баласының тіршіліктегі имани істе-
рінің өтеуі. Ал жанын Әзірейіл қинап алған Сәззат қарттың халі-
нің  бірте-бірте  құлдырауы,  қара  түстес  жанының    ұшуы,  оның  
қабірге дейінгі қиналысты, азапты жолы, сауалға жауап бере ал-
май  жазалануы  мен  тозаққа  жіберілуі  бір  қарағанда  қарапайым 
ғана жасандылық іспетті. 
Тылсым дүниенің сыры көп. Адамзат санасынан тысқары 
тұрған  жұмбақ әлем ол – жұмақ пен  тозақ. Адам  өмірге келге-
нен бері  жасаған ісі мен  қаракеттері,  қандай   тіршілік келсе 
сонша  өмірі  жақысылық  пен    күнәға    толы  болады.  Мейірімді 
Алла  мен  жаратқан  ие  өзі  жаратқан  пенделерімен  амал    сұрақ-
тарын  сұрайды. Адам санасынан  тысқары жатқан  әлемді  та-
нып білуге, сырын ашуға деген талпыныс қай заманда, қай кезде 
болса да адамзаттың  құштарлығын оятқан.  Сонысымен   адам-
ның   білсем,  танысам деген  ниеті көркем әдеби шығармашы-
лық  арқылы  жүзеге  асып  отыр.  Сонымен      адамзаттың  санасы, 
қолы жетпеген «тысқарыға» енді өрісі жетіп  жығылатын  дәре-
жеге  жетті.
 
«Алланың  өзі  де  рас,  сөзі  рас»  дегендей  Алланың 
шарапатымен  берілген  дүниенің  бәрі тылсым. Сол тылсым  дү-
ниенің  есігін  ашуға  көркем  әдебиетте қадам басып отыр. Ол 
қадам    мейлі  үлкен    прозада,    повесть  немесе  әңгімеде  болсын 
оны    өздерінің  тар  шеңберімен  шығарып  тастай    алмайды. 
Алтын ғасырдың алтын адамы іспетті  кез-келген  салмақты ой 
иесі  өзінің  өткені мен   бүгініне баға  беруі тиіс. Алдымен ол 
бағаны − Аллаһ береді. Аллаһ тағала бағасын жай бермейді, өл-
шеп, таразылап несебесіне  қарай  береді.  Алланың атын жамы-
лып,  күнәһарлық  жасаған    пенделер  тозақтан,    ал  Алланың  ри-
зығы үшін өмір сүрген  ақ адал адамдар жанға жайлы  жұмбақ-
тан орын  алады. Жалпы жұмақ пен тозақ ұғымы адамзат пенде-
сі өмірге  келгенен бастап пайда болады. Жақсы адам − жұмақ-
қа,  жаман адам − тозаққа  дегендей, ақ пен  қараны  ажыратып, 
әділ  бағасын да  берер кез о дүниенің есігінің  алдында тұрып 
есеп береміз. Ол есептің ақ-қаралығы, біздің  сүрген  тірлігімізге  
тікелей байланысты. Ақ пен қараның  өзара байланысы  тәрізді, 
бірін - бірі  толықтырып  тұратын,  бірінсіз-бірі  тұл соншалық-

 
103 
ты сұлу болмағанымен  жиған-тергеніңді  бір күнде тәрк етіп о 
дүниеге  аттанып  жүре  береміз.  Тірі  пенденің  барлығының  тұз-
дәмі таусылар тұсы барлығын еске салу арқылы барға   қанағат  
қылып,    шүкірлік  етіп,  тәубеге  шақыру  щығарманың  негізгі 
идеясы.  
Бізге беймәлім дүниенің   есігі қалай  ашылатыны да  әр-
қашан өзімізге байланысты екендігі ешуақытта естен шығармай-
тын заңдылық. Алла  тағаланың  құдыретіне сенуді ескерту әңгі-
мелері деп айтуға болады. Қай автор не туралы жазбасын,  айт-
пақтары біреу-ақ. Ол– Аллаһ  алдында   жауап беруге дайынсың 
ба? - деп  жалғыз сауал ғана.  
Ислам дінінің негізі – Аллаһқа деген сенім, ал Аллаһқа де-
ген  сенімнің  негізі  –  Аллаһтың  жалғыздығын  мойындау  болып 
табылады. Аллаһ алдында біздің дініміздің қабыл болу шартта-
рының бірі, ол Аллаһтың жалғыздығын білімімізбен және сені-
мімізбен мойындауымыз. Ол Аллаһты - бәрінен Үстем, Жалғыз 
және барлық ісінде және қасиетінде Дара және Оның көмекшісі 
әрі Оған тең келетін ешкім жоқ екендігін мойындау. 
1.  Аллаһтың  Үстемдіктегі  Жалғыздығы  –  ол  Аллаһ  бәрі-
нен Үстем, Ол бүкіл әлемнің Раббысы  және Жаратушысы және 
бүкіл  дүниенің  билігі  Оның  қолында  екендігі.  Оның  Үстемді-
гінде  және  Оның  дүниесінде  Оған  ешкім  серік  емес,  яғни  бар-
лық  жаратылыс  Аллаһтың  қолында.  Ол  Көк  пен  Жердің 
Раббысы, бүкіліне ризық Беруші. Ол жалғыз өзі – Жоғарылату-
шы және Төмендетуші, беруші және Алушы, жақсылық пен жа-
мандықты  Жіберуші  де  жалғыз  Өзі.  Аллаһтың  Жалғыздығына 
сенімінің  бұл  бөлігін  материалист-атеистерден  басқаларының 
бәрі мойындаған. Керек десеңіз, пұтқа табынушы көпқұдайшыл 
арабтар да Ислам келместен бұрын Аллаһтың бүкіл жаратылыс-
тың Раббысы екендігін мойындаған. Оған дәлел  Аллаһ Тағала-
ның  мына  төмендегі  аяты:  «Егер  олардан  (яғни  көпқұдайшыл-
дардан): "Көктер мен жерді кім жаратқан және күн мен айды кім 
іске қосты!?", – деп сұрасаң, әлбетте: "Аллаһ" дейді. Сонда олар 
қайда лағып барады» («әл-АнкӘбут» сүресі 61 аят.)  

 
104 
2. Аллаһтың Құдай сипатындағы жалғыздығы
2
 – бүкіл ғи-
бадатқа,  бой  ұсынуға  және  толық  бағынуға  тек  қана  Аллаһ  
лайықты, деп білу. Бұл дегеніміз, Аллаһтан басқа ешкімге құл-
шылық етуге болмайтындығы және бүкіл құлшылықта Аллаһқа 
серік  қоспау,  тек  қана  Аллаһты  құлшылыққа  лайықты,  деп  са-
нау.  Аллаһтан  басқа  құдай  жоқ,  деп  куәлік  берудің  мағынасы, 
құлшылыққа  лайықты  Аллаһтан  басқа  ешкім  жоқ,  -  деп  түсіну 
болып табылады. 
Аллаһтың  Үстемдікте  жалғыздығы  мен  Аллаһтың  Құдай 
екендігіндегі  жалғыздығын    бірге  мойындамай  Аллаһтың  Жал-
ғыздығына  иман  келтіру  толық  болмайды.  Мысалы,  христиан-
дар да Аллаһтың Үстем, Жаратушы екендігін мойындаған, бірақ 
олар Мариам ұлы Исаны Аллаһқа серік қосып, бөлек Құдай, деп, 
оған  ғибадаттарын  арнап,  яғни  оған  құлшылық  еткендігінен 
адасты. 
О дүниедегі есебіміз ақ па қара ма,  әйтеуір бір жауапқа ие  
болады.  Сондықтан  Алланың  атына    лайық,    күпірлік    жасама-
ғанға    не жетсін.  Қазір  заманауи    мәселелерге   байланысты  қа-
ламгерлер қиын да күрделі тақырыпқа  қалам тартып отыр. Бұл 
өте ауыр да киелі тақырып болғанымен аса  қызықты да  жұмбақ 
тақырып. Бұл тақырыптың аясын кеңіте айту үшін, үлкен  білім, 
жай  білім  емес  мұсылмандық  білім  қажет.  Бірақ  дегенмен,  мұ-
сылмандық  білім  барлығында  болмаса да, мұсылмандық иман 
мен  таным,  түсінік  болуы  қажет.  Осының  барлығын  жинақтай 
келе  ғана    аталмыш    тақырыпқа  баруға  болады.  Бұл  тақырып  
аясы  кең  суреткерлік  жауапкершілікті    талап  етеді  деп  тұжы-
рымдауға болады. 
Өйткені  шығармаға  негізгі  өзек  етіп,  арқау  етіп  алып 
отырғанымыз – Аллаһ тағала, оның пайғамбарлары мен сахабба-
лары.  Бұл  тарихи  тақырып  болмағанымен,  біздің  санамыздан 
тысқары,  болмысымыздан  биік  жоғары  тұрған  иреалды  көзге 
көрінбейтін шындық, сезілмейтін шындық. Ол шындықты тек о 
дүниеге аяқ басқанда ғана сезіп, біліп, танисыз. Сондай жұмбақ, 
ғаламат  әлемді  жазу,  суреттеу  үшін  міндетті  түрде  автордың  о 
                                                 
 
 

 
105 
дүниеге аяқ басып қайтып келуі тиіс пе екен? Жоқ, әрине, Алла-
ның   бұйрығымен  оның  бейнесін,  сөзін  тасқа  басып шығару 
деген    сөзі,  оның  сауабын  алу,  оның  құрметіне  бас    ие,  оның   
жалғыздығы,  мен    құдыреттілігін    мадақ  айту    деген    сөз.  Бұл 
кез-келгеннің  қолынан келе бермейтінін іс. Сондықтан  қазіргі 
қазақ  прозасындағы  исламдық  сарын    үлкен  мәдени  құбылыс. 
Біздің  әдебиетіміз  аяқ  басқан    ұлттық    таным,  ұлттық    рухани 
сарын  өзіміздің  ел-жұртымыздың  рухани  құндылығын  ұмыт-
пауға, қадірлеуге  шақырады.  Ұлттық құндылық  дегенде  бағзы  
заманнан    ел    санасына  сіңген    Алланың  құдыреттілігіне  бас 
иген  халықтың  жадынан  шығарған  мифологиялық,  діни    аңыз-
дардың  жетегімен  шығару  болып  табылады.  Құран кәрімде  
жазылған  барша  аяттардың  өзі − ел  санасындағы  аңыз  болып  
табылады.  Алланың  сөзі  әрқашанда  хақ,  рас.  Жаратқан    Алла-
ның    құдіреттілігіне  басымызды  ие  отырып,    оның    талаптары-
ның мұсылмандық  барша  болмыстың  қазақтың ұлттық проза-
сынан  көрініс  беруі  өте    үлкен    ыждаһаттылықты  талап  етеді.  
Суреттеп  отырған  автордың кейіпкері  жай адам емес  жалғыз 
Жаратушы  Алланың сөзін растаушы оның   пайғамбарлары мен  
сахабалары емес пе?  Бір жерден мүлт кетіп, жалған жазу  үлкен  
күнә болып есептеледі.  
Ислам қағидаларындағы құндылық адамды сабырға, төзім 
мен қайратқа тәрбиелейді. Е.Әбікеұлының «Тақуа»  атты  әңгі-
месі   Алланың  сенген  құлы Аюб  пайғамбарға арналған.  Аюб 
пайғамбар  құран  Кәрімде  тақуалықпен    өмір  кешіп,    бүкіл  ғұ-
мырын осы Алла  жолына  берген тақуалық бейне. Бұл пайғам-
бар    барлығының  ішіндегі    Алланың  ең  үлкен  сынынан  өткен, 
асқан    адам    төзгісіз  азапқа  төзімділік,  шыдамдылық  танытқан 
бейне  болып суреттелген. Аюб пайғамбардың азапты  өмір кеш-
кен, сындарлы  тағдыры шындығына келгенде – Алланың  бер-
ген сыны еді.  
Ібілістің айтқаны  болып, Аюб  пайғамбар  өзінің  байлы-
ғының арқасында  ғана Алла  тағалаға басын  иіп  отыр. Ертеңгі  
байлығынан айрылған күні-ақ құдайдан  теріс айналып, безініп 
кетеді. Бар  болып, жақсы  болып отырғанда ғана Аллаға  алғы-
сын айтып  мінәжат етіп отыр, ал   барынан  айрылғанда   теріс 
айналып,  жерінер  деп ой түйеді. Автор  сюжет желісін   жай-

 
106 
қалған,  шет-шегіне  көз жеткісіз   егіндіктері мен  шыбындық-
тардың  түгел  өртке  оранып    жоқ  болғанын    Аллаһ  тағаланың  
әділетсіздігінен  көруі. Сонымен қатар,  Аюбтай   иман келтірген  
пенденің,  кіршіксіз  таза   өзіне  берілген  құлының      егініне    өрт 
жібергені  не  болғаны? − деп  Аллаһ тағаланың көзі  қайда? − 
деп пайғамбардың  көңіліне  дақ түсіріп, Алланың атын қаралап, 
тақуалықтан айнытпақшы болады. Өтірік көлгірсіген Ібіліс  отқа 
айналып, егіндікті өртеген  шайтан жаны   ашыған пенде бейне-
сінде  Аюбқа келіп сынайды.   
Аюб бұған селт етпек түгілі  кірпігін де  қозғалтпайды.  
Ары  қарай  автор  сюжет  желісін  өрбітуде  градациялық 
әдісті    қолданады.  «Малым  жанымның  садағасы»  дейтін    иісі  
қазаққа тән − қатты боранда жетім  бота да  қалмай, түйелері тү-
гелдей құмның астында қалады. Апатта  қора-қора  қойлары сес-
пей  қатып,  үйір-үйір жылқысына жау  шауып алып жатқан кез-
де  жаратқан Алласына  сыйынып  отыра  береді. 
«Өңі түтігіп бара  жатса да,   сабырлы қалпын бұзған жоқ. 
Тек  көз  шанағы    мөлтілдеген  жасқа  толып  тұрды.»  -деп    автор  
бауыр  еті  балаларынан айрылғанда да Алла тағалаға  тілін  ти-
гізбей, бәрі Алланың  ісі, өзі берді , өзі алды – деп  салқынқан-
дылық танытқанымен, байғұс  әкенің  аянышты өзегі  жұлынған-
дай  қасіретті  халін  оның    көзінен  ғана  байқауға    болатын  еді. 
Суреткер  кейіпкерінің жан  күйзелісін  осы   жасқа  толы  көз  
жанарының  көркемдік  деталі арқылы жеткізе білген.Ал  түтік-
кен өңі қара жамылып, қан жылап тұрған қайғысының психоло-
гиясынан  хабар  бергендей. Дегенмен, Аюб  пайғамбар  кісілік 
қайғы-күйін де  ысырып қойып, Аллаға  ризашылық  білдіруден,  
жаратқан құдайға  жалбарынып, сиынудан әсте  жаңылған емес. 
«Діні  қатты» деген  сөздің  мағынасын автор  осы  Аюб пайғам-
бар  бейнесі арқылы   көрсетпек болған  сыңайлы.  
Аюбтың  кеудесіндегі  «Барлық  бақытты  сыйлаған  Алла  
малымды қайтарады» деген үміт оты  өшетін  түрі  жоқ.  Жасы  
егделенгенмен,    құдай  берген    денсаулығы  мықты.  Барынан, 
бала атты базарынан айрылып, жан азабын  тартқанмен, тәні аза-
бының  ащы  дәмін  титтей  де  тартып  көрген  емес.  Сондықтан 
Алладан  бас тартқыза  алмай, өзіне  мойынсұндыра алмай арпа-
лысқан Ібіліс енді Аюбты  жанын қинап, тән азабын тартқызған 

 
107 
кезде  ғана иманы  әлсірейтін  шығар  бәлкім, деген  үмітпен Жа-
ратушыдан Ібіліс рұқсат  сұрайды. 
Жазушы  кейіпкерінің жан  азабының  үстіне   адам  төзгі-
сіз тән  азабын үстемелеп беру арқылы  иманы  берік адамның 
бейнесін  сомдау    мақсатында    осындай  азапқа    салып  отыр.  
Пайғамбар  өмірінен сыр шерткен  асқан  төзімділіктің  символы  
болып, ауыздан-ауызға  аңыз болып  тараған бұл  ғибратты өмір  
адам жер  бетінен өшкенше   үлгі-өнеге  болып  қалмақ. Әрине  
қай  заманда, қай  кезде болғаны белгісіз бұл аңыздың негізгі ке-
йіпкері  Аюб  өмірі  шығармаға    көркем    шындыққа    айналып  
отыр. Бұл шындықты  берген кезде автор   көркем  антрополо-
гиялық әдіске  жүгінген. Атап  айтар  болсақ, адам  ағзаларының 
және дене  мүшелерінің  қиналысын  суреттеу арқылы ол әр мү-
шенің адамның рухани рухы үшін қандай маңызды  орын атқа-
ратынын шеберлікпен суреттеген. Адамнын жанын, тәнін  қинау 
арқылы  иманынан  тайдырып, Жаратқан Алласынан жерітпекші 
болып  жанталасқан  Ібіліс  мәңгілік    жамандық  пен    зұлымдық-
тың,  аярлықтың    рәмізі    ретінде    жақсы    сомдалған.  Ібілістің  
жаны Аюб пайғамбарды  Құдай  жолынан  тайдырып,  мәңгілік 
күнәға  батырып барып қана  тынышталмақ, жаны жай таппақ. 
Рухын  әлсіретіп барып жеңбек. Жығылған үстіне жұдырық «де-
мекші,  тірідей   шіріп, құрттап   жатқан    Аюбтың   дертінен   қо-
рыққан,    жиіркенген    ел-жұрты    иен  далаға  апарып  тастайды. 
Бұл жерде де автор көркемдік жатсынуға жүгініп отыр. Жарату-
шы  жаратқанынан  жеріп,  өз  Алласынан  жатсынып, бойын ау-
лақ  салып,  иманын  тәрк    ете    алмай    төзімділік    танытқан  
Аюбтан  халқы  жатырқап,  жатсына    жеріп  бас  тартып    отыр. 
Аллаһ деп  құлшылық етіп, сынға  түскен пендені ел арасынан  
аластатып, одан  бас  тартып, іргелерін аулақ салып  отыр. Жал-
пы «жатсыну»  әрқашан да  қарсылықтан  туындайды.
 
Автор  бұл жерде Аллаға деген  иманын серік еткен  жан-
ның Ібіліс  тарапынан  азапқа, Жаратушы тарапынан сынға,  өз 
жұртының  жатсынуына  тап  болған трагедиялық күйінің өзі әң-
гімеге  трагизмді  үстемелеп    тұрғандай.  Басына  ауыр  сын  түс-
кенде  жанына    жұбаныш  болар  ел-жұртынан,    дос-жаранынан 
айрылған Аюб пайғамбардың сенері жалғыз Аллаһ ғана. Қасын-
дағы  өмірлік  серігі, жан  жары Фахыме  ғана қиналғанда  қасы-

 
108 
нан  табылып,  қиналып жатқан  жарына  демеу болып  жүр. Жа-
нында қалған  жан  жары Рахыме Аюбтың  денесіндегі құртты 
теріп, шыбын-шіркейді  үркітумен  әуре  болып  жүр. 
«Қиналған  Аюб «Рахыме  құртты ал,  қайта орнына қой, 
құрт болса да   несібесі менің  денемде» деуші еді.  Көз жасын 
сығымдап, өксіген Рахыме құртты орнына қоятын. Аюб  қинал-
ғаны сонша, кейде  есінен  танып қалушы еді.» дейді  автор. Жа-
ратқан  Алласына  таза берілген,  Алланың  ақ  жолынан   ауыт-
қымай  басына салған ауыртпалықты  жүрегімен  қабылдап, де-
несін  құрт  жесе де   иманына  дақ  түсірмей   құдайға  құлшы-
лық  ете  берді.  Алла тағаланың құдіретімен жаралған тірі пен-
десіне тіпті  қыбырлаған  жәндік  атаулыға  иненің  ұшындай  да  
жамандығын,  кесірін    тигізіп    көрмеген  Аюбтың    «өзі  өлейін 
«деп жатып,  денесінен  алынып  тасталған  құртты   азығын қай-
дан  тауып  жейді ?  –деп  оны  өлтіруден  бас  тартуының  өзі  
шынайы  берілген  тақуалықтың  белгісін  көрсетеді. Жай ғана  
тақуалық  емес, автор  бұл жерде  кейіпкерінің  кеңдігін, мейі-
рімділігі  арқылы  Алланың      жаратқан      құртына да    жамандық  
жасауға оның  иманы  жібермейтіндігін  шағын  детальмен  мең-
зеп  отыр. Жаратқан Алла  не  істесе де , бәрі   маңдайға  жазыл-
ған  Алланың жазуы – деп  Құдайына  тәубесін айтып,  Аллаға  
салуат  айтуын    тоқтатқан  емес.  Жанында  қалған    жан    жары 
Фахыме де  сынға  түсіп,  жарымен  бірге  азапқа  түсіп,  кім-кө-
рінгеннің  есігінде  күң болып  ол жүр.  Бір жапырақ нанды  бү-
гін  жесе,  ертеңгі  күндері күңгірт,  аштан  өлулері  мүмкін. Со-
ны  уайымдаған  Фахыме  Аюбтан  Алладан  тым  болмаса жей-
тін  азық  сұра деп  өтініш айтады.   
Жазушы  Аюбтың    өзіне    шамасы    жетпеген  Ібіліс,  енді   
қасындағы  жалғыз  серігі жан  жарын  азғырып, Аллаһ  жолы-
нан   тайдырып, алдап сулап  алып кетіп,  сағын  сындырмақшы 
болады.  Бұл  үшін  суреткер   Ібілісті   қара кемпір,  көркіне көз  
жетпес  сұлу  жігіт, періште  кейпіне  өзгертіп  Аюбтың  жарын   
азғыртады. Бірақ,  қанша  дегенмен,  өмірлік жарына  опасыздық  
жасамай,  қайтып оралып  отырады. Соның өзінде, Аюб: 
«−Аллаға серт етем! Мына  бақытсыздықтан құтылып са-
уығар  болсам, шайтанға  мүлгіген қатынға  жүз  дүре  соғам!» 
деп  ант    етеді.    Бұл    үзіндіден    байқағанымыздай,  өзі  тұрмақ   

 
109 
қасындағы  жан  жарынан  да  Аллаһ  атына  таза  адалдықты  та-
лап  етеді. Өзегінен  теуіп  айдалаға  апарып  тастаған  ел-жұр-
тына да,  теріс  айналған  достарына да   жарылқап, күнәларын 
кешуін  өтініп,  жүректеріне  иман  ұялатуын сұрап, жалбарына-
ды. Жазаласа, өзін  жазалауын, елін тоздырмауын  өтінеді. Бұл 
қалпымен Аюб  пайғамбарға шамасы  жетпейтінін  біліп,  Ібіліс  
тілі мен  жүрегіне  үстемдік  етуге  Алладан  рұқсат  сұрайды. 
Жүрегіне  зақым  келтірсем, Аллаға  тілін  тигізіп, оның  бетін-
дегі бүркенішті сыпырып алып, екі  жүзділігін дәлелдеймін деп  
ойлайды. 
Аюб пайғамбардың есімі Құранның төрт жерінде ұшы-ра-
сады. Әйюб (ғ.с.) үбірлі-шүбірлі, дәулетті әрі өте сабырлы пай-
ғамбар  ретінде  сипатталған.  Аллаһ  тағала  оны  төзімділікте  өзі-
нен  кейінгілерге  үлгі-өнеге  көрсетуі  үшін  сынауды  қалады. 
Оның  бар  мал-дүниесі  таусылып,  кембағалға  айналды.  Кейін 
ауыр  дертке  шалдығып,  өзі  де  жүруден  қалды.  Денесі  шіріп, 
құрттай бастады. Мұны көрген достары одан теріс айналды. Тек 
жары ғана оған адалдық танытты. 
Алланың  рахымымен  сыннан  сүрінбей  өткен Аюб  пай-
ғамбар  мөлдір  бұлақ кәусар суына  шомылып,  суын ішіп,  дер-
тінен  айығып, әйелі екеуі  жасарып жаңа  өмір бастайды. Аюб  
Алла-тағалаға    ұзақ  мадақ    айтып,  уәдесінде    тұрып      әйеліне  
жүз  дүре  салмақшы  болғанда, оны  Алла  тоқтатып,  өте нәзік, 
жіңішке  шыбықты  біріктіріп алып,  бір-ақ рет  дүре соғуын  та-
лап  етеді.  Аюб пайғамбарға  жарымен  бай да  бақытты ғұмыр 
сыйлайды. 
Ғұламалар: «Әйюб (ғ.с.) суға шомылған уақытта денесі, ал 
ішкенде ішкі дерті жазылды», - деген пікір айтады. мүлкінің ор-
нын толтырып, бала мен мал бердік). (Сад», 38/42)  Аллаһ тағала 
оны бұрынғы күйіне түсіріп, отбасы бақытын да қоса қайтарды. 
Бұл туралы Құранда: 
«Біз  оның  тілегіне  орай  тіл  қаттық  та,  басына  түскен  бә-
лені алып кеттік.  Оған жасаған рахымымыз ғибадат ететіндерге 
көрсеткен ғибратымыз еді. Біз оған үй ішінің құнымен парапар 
жақсылық  сыйладық  (яғни  өлген  балаларының,  жоғалған  мал- 
мал-мүлкінің  орнын  толтырып,  бала  мен  мал  бердік). 
(Қ.Сейтұлы, Пайғамбарларға иман,). «Әнбия», 21/83-84. 
  

 
110 
Суреткер танымы Ібіліс адамзат пендесін қанша азғырып, 
тура  жолдан  тайдырғанымен, иманы берік адамды адастыруға 
бәрәбір  Алланың  құдіретінен  аса  алмайды    деп    ой    түйдіреді. 
Жазушының  бұл  шығармасының  ерекшелігі  осы    қазіргі  
замандағы    қазақ    прозасына      қосылған    исламдық    сарында 
жазылған  көркем  дүние  екендігінде.  Жалпы  алғанда    қазіргі  
прозада   бұл  тақырыппен  қалам  тербеп  жүрген  жазушуылар  
бірен-саран    ғана.  Уақыт  пен  заман  талабының  сұранысы 
туындап  отырғанымен,    жазушылардың    бұл    тақырыпқа  
барулары  өте сирек. Өйткені,  бұл  тақырып  жоғарыда  айтып  
өткеніміздей    үлкен    дайындықты    талап  ететін    маңызды  да 
киелі  тақырыптардың  бір саласы  болып  табылады. Сонымен  
қазіргі    қазақ  әңгімесіндегі  бұл  сарын  әлі  болашақта  өңделіп,  
түрленіп  жазылатын   тақырыптың  бірі  болатыны  сөзсіз. 
Бұл шығарманның  ерекшелігі  Аллаға  деген  махаббаттың, 
сенімнің    үлкендігі.  Сонымен  бірге,    Алланның    рахымының 
кеңдігі,  Әзәзілдің  ібілістің  азғыруынан    күштілігі  суреттеледі. 
Адам  жаратылғалы  бері ібіліс ақ  жолдан   тайдыруға  әрекет 
етіп келеді.  Ібіліс  пен  шайтан  адамзатты о бастан  азғырумен,  
алдаумен    ғана    тоқтамайды,  керек  десе    оны    құртып,  жойып  
жіберуге де  даяр  тұрады. Сондықтан  барлық  санамызды, ойы-
мызды  жаулап  алған  Әзәзіл  ойдан    айырылу  үшін    әрқашанда  
Аллаға   жүгіну    қажет. Әзәзіл    ой  денеңді   денесіне,  онда  оған  
Алладан басқа  қарсы  тұрар күш  жоқ, Осы  жағдай  Ерболаттың  
«Тақуа» әңгімесінде де  Әзәзіл Ібіліс  Аюып пайғамбардың  Ал-
лаға  деген  сенімін  көре    алмай,    оны    иман  жолынан    тайды-
рмақшы  болады.  Бірақ  Аллаға    деген  сенімі  мықты    па-
йғамбарды  Алла да  әр түрлі  сынға  салады.   
Жазушының  шеберлігі  Алланның  пайғамбары  тұрғанда  
аңыздар желісіне  қолдана  отырып,  көркем  туындыға   айлан-
дыруы.   Ер адамның әдісімен   пайғамбардың  азабын  үстеме-
леу  арқылы  Аллаға деген   сенімін   аспанға   көтереді.  
Барлық азапқа  бір Аллаһ деп  көнген,  бір Алланың  ра-
хымына  сенген  кейіпкерін  бірінен-бірі өткен ауыр азапқа са-л-
ады.  Бірақ  суреткер    кейіпкерінің    көрер  азабы    күшейген  
сайын, оның  бір  Аллаға деген   махаббатының одан әрі  өршіп, 
нығайа    түскенін  көрсетеді.  Яғни,  сертіне  беріктік,  сеніміне 

 
111 
тұрақтылық,  айнымас  ақ  жол  –  хақ  жолы  деп  түсіну  мен  оны 
сақтап  қалудың  адам  баласының  күрделі  болмысын  қажет  ете-
тінін тұспалдаған.   
Жоғарыда аталған әңгімеде «Оттан жаратылған Ібіліс, то-
пырақтан  жаратылған  адамға»  өзінің  өктемдігін  дәлелдемекші 
болғандығы  сөз  болды.  Осы  тәрізді  сюжет  желісі  орыс  әдебие-
тінде  И.Буниннің шығармашылығынан да кездестіреміз. 
Буниннің шығармашылық танымында Адам мотивтік дең-
гейде әр түрлі нысанда беріледі: поэзияда – адамзат тарихының 
алғашқы  өкілі  ретінде  қарастырылса  («Сатана  Богу»  өлеңі);  ал 
прозада  Адам  атындағы  кейіпкерлер  ХХ  ғасырдағы  адамдарды 
бейнелейді («Петлистые уши», «Гость» өлеңдері). 
Жазушы кейіпкердің деңгейінде өзінің бүкіл шығармашы-
лық өмір жолында «Адамды» әр қилы жақтарынан бейнелейді.  
Ал  Т.Ахметжанның  «Нобель  сыйлығы»  атты  повесть-хи-
каяты қазақ прозасына өзінің түрлік-пошымдық ерекшелік әкел-
ген  соны  туынды.  Адамшылық  ар-ұяттан  гөрі  ақшаны,  матер-
иалдық  игіліктерді  алға шығарған  бүгінгі  сана  тасқыны  ишара-
ланған бұл шығармасын жазушы жеті қат көктегі  жұмақ  әлемін 
– Иран  бақты  суреттеуден  бастайды. Сонымен, автордың  шы-
ғармасына   арқау    етіп  алып  отырғаны      ар-ұят  тақырыбы.  Бұл  
тақырып негізі кез келген  әдебиетте бар және  жазылып та  жүр-
ген  тақырып. Дегенмен  бұл жерде суреткер бұрын-соңды  жа-
рық    көрген  шығармалардан  бөлек  жаңа  пішін  тауыпты.  Алып 
отырған  жазушының  формасы  өзгеше, Ар-ұят періштесі жерге 
− адамдар ортасына  адам кейпімен  келеді. Бір кейіпке  ену жал-
пы    қазақ  фольклорында    бар    әдіс.  Жазушы  осы  бұрыннан 
фольклорда бар нәрсені  ары  қарай  дамытып,  жұмақтан  адам-
зат ортасына әкеліп отыр. Жай келіп отырған жоқ, арнайы  мақ-
сатпен, Жаратқан Алланың  арнайы тапсырмасымен келіп отыр. 
Сонымен  періште    жерге    түсті.Жай  түспеді  адамзат  баласына  
сабақ бергелі,  қисық,  бұрыс кетіп, ар-ұяттан безіп  бара  жат-
қандарды түзу  жолға  салып,  қалғып кеткен  ар-ұятын  оятпақ-
шы. Жер бетіне  түсе салысымен  автор періштені  жаны алқым-
ға келіп ақша таппай қысылып тұрған әкесі мен қызының  үсті-
нен түсіреді. Әкесі баласының, әпкесі бауырының  жанын қалай  
алып    қаларын  білмей  шарасыз  күйде  тұр.  Себебі  бір  Аллаға 

 
112 
тапсырып,  жалбарынғанмен,  қыршындай  жас  жігіттің  болаша-
ғын Аллаһ емес, ақша  шешіп  тұр. Айтқан  сомадағы  ақшаны 
уақытында алып келсе, онда  жігіттің  аман  қалғаны. 
Жазушы Алланың  жіберген елшісінің сөзінен гөрі Әзәзіл-
дің сөзі өтімді болып шыққанын философиялық  ой-таным  ар-
қылы  өрбітеді. Адам  періштенің сөзін құлағына ілгенімен,  іске 
асыруға асықпады, бірден  айнып сала  берді. Суреткер: Нелік-
тен? Неге? – деп  өзіне-өзі  сауал  қоя  отырып, сұрақтың  жауа-
бын  өзі  көлденең  тартады.    Әзәзілдің    сөзіне    тез    еріп,    айни  
салуының да өзіңдік  себебі  бар екен. Ол – адамдардың  ниеті-
нің    бұзылып,  ар-ұятына    жарықшақ  түсуі.  Автордың    айтпағы   
сынған нәрсе  орнына келіп, оңалар ма екен? деп алып өз ойын 
ары қарай  өрбітеді. Сынық  нәрсені  қалпына келтірем  деп  Ар-
ұят  періштесі әуре  болып  отыр. Бұл  қалай  болар екен деген 
жауабы  қиын  сауал.  Арам  ой  дендеп,  қу    құлқынның  соңынан 
кетіп, сайтанның жетегіне еріп бар ар-ұятты, шапағаттты  жиып  
қойып, адамдар  бәз өмірін  сүріп  жатыр. Жап-жас  Дәрігердің 
өзіңдей өрімді өлімге  қиып, араша  түспей   «ақша  әкел»  деп  
тастай  қатуының  себебі  неде екен?  деп  автор  ақырын  сауал  
қояды  да ақырын ғана  ишаратпен  жауап  береді. 
Жазушы  кейіпкер  портретін  суреттегенде  өте  салмақты, 
білікті,  салиқалы  адамның бейнесін сомдап отыр. Бірақ деген-
мен  автор  түр-тұрпаты  келіскен    (бұл    жерде    әдемілік  емес) 
адамның  ішкі  жан  дүниесі сонша  таяз және  пасықтыққа  толы 
екендігін  көрсетпек    болған.  Атақты    хирургтің   мінезі    жұмы-
сында  қандай   айбынды, қатал    болса,    күнделікті    күйкі-тірлік  
өмірде де  сондай, пышақ астына түскелі, екі өмірдің  арасында  
жатқан  пенделердің  тағдырына  да соншалықты   қатал қарай-
ды.  Ол адамда  ар-ұят  таразысы деген атымен жоқ, тек ақша-
мен өлшенетін, байлықпен бағаланатын есеп таразысы ғана  бар. 
Жұмысында қол астында  істейтін  көңіліне  жақпаған  адамын 
айғай-шусыз бір-ақ күнде  кетіреді. Ақырын ғана «Жұмыс тауып 
ал!», - дейді. Басқа сөз  шығындамайды. Анау  сол  сәттеақ  та-
банын  жалтыратады.  Атақты  хирургпен  сөз  таластыру  дегенің  
мұндағылардың ақылына  сыймайтын  нәрсе. Оның  ақ  дегені – 
алғыс, қара  дегені – қарғыс. Айтқаны  заң. Атақты  хирург  келе 
жатқанда  бүкіл  дәліз    бос    тұрады.  Аңдаусызда  дәлізге  шығып 

 
113 
қалған  біреу  болса,  хирургтың  келе  жатқанын  көрген    сәтте-ақ 
ініне тығылған сарышұнақтай, әзірейіл көргендей  қашып, ашық  
тұрған есіктің  біріне зып  береді. 
«Атақты  хирург операцияға  дайын  екен. Бетіне маскасы-
на дейін киіп алыпты. Көзі  ғана  сөйлеп  тұр. 
«–Не, болмады ма?» 
«–Болмады»... 
«–Онда өз  обалдары өздеріне. Сидоровты  әкеліңдер» 
«–Айттым. Әкеледі.  
Екеуі  де  көзбен  ұғысып,  операция    үстеліне    бұрылды.» 
деп  автор  қу құлқындары үшін қорқауға айналған кейіпкерлері-
нің  монолог  -  диалогын  (ішкі)  қатар  беру  арқылы  пендешілік 
мінез-құлқын суреттеп отыр. Суреткер  көзді деталь ретінде ала 
отырып,  сөйлесу құралына  айналдырған. Жалпы қазақ  «Көз − 
Адамның айнасы»  дегенмен,  бұл  жерде   адамның  көз жанары  
емес, қорқауға  айналған хайуан   тәрізділердің  инстикті көзбен  
ұғысуын  бейнелеген. Жай  көз  емес, ашқарақ, қорқау,  тойым-
сыз көз.  
Кейіпкерлерді көзбен тілдестіру әдісін Д.Досжан да  өзінің  
«Жан    тәтті»    повесінде:  тілсіз,  екі    дүниенің   арасында    сұлап  
жатқан арыстай азаматтың үстіне төніп,  доғаша  иіліп, науқас-
тың  бетіне үңіліп, үнсіз  егіліп емдеуші  дәрігер  тұр: 
«Қыз  жанары:  неге  үндемейсің,  пірім-ау!..  Тәуірмісің, 
өзіңді -өзің қалай сезінесің?  Жалғыз ауыз тіл  қатшы, пірім». 
«Жігіт  жанары:    бет  –  жүзің    сопайып,  азып    кетіпсің,  
уайым  етпе,  періштем-ау!».  
«Қыз жанары:  тырс етіп үндемейсің, сыр бермейсің,  күн 
ұзаққа  төбеге  қарап    жатасың    да    қоясың.  Сөніп  бара  жатқан  
шырағдан  секілдісің!». 
Жоғарыдағы  көзден  ерекшелік,  бірін-бірі  шексіз  сүйген, 
ынтық  жүректердің  тілсіз  көзбен  тілдесуі  бұл. Қос  жазушы   
қөзбен  тілдесуді  екі  түрлі  жағдайда алып отыр. Жемтігін құр 
бос жібергісі  келмей  қорқаулық танытқан  көзден  гөрі  сүйге-
нінің  құлы  болуға  даяр  көздің  суреттелуі де  барлығы да ерек-
ше авторлық  танымға  қызмет  етіп  тұр.  
 Ал  өлім  мен  өмірдің  екі  ортасында    қылкөпірде    жатқан  
жігіт  адамның  дене  клеткасынан  лабораториялық  жолмен  адам 

 
114 
жасау тәжірибесімен  шұғылдана бастағаннан аяқ астынан түсі-
ніксіз  дертке  шалдыққан.  Жазушының  айтпағы  жаратушының 
ісіне араласуға болмайтындығы, жас  ғалым  жігіт  сондай  қа-
телік    жіберген.  «Сұрап    алған    ауру  жаман»  деп    қазақ    тегін  
айтпаған  . 
Жалғыз бауырының  шыбын  жанын алып қалу үшін,  әп-
кесі   шырқырап  Банкте  істейтін  күйеуіне  келіп,  оның қабыл-
дауына да  кіре  алмай  жүр.Ал,күйеуі  болса  есігін  жауып алып: 
«...Жалпақ  бет    қара    қолына  тиген    ақшаны    алдында 
ашық тұрған төрт дипломатқа кезек-кезек  лақтырады. 
−  Мынау  маған.    Мынау  саған.    Мынау  дөкейге.  Мынау 
үкіметке.    Мынау  маған.    Мынау  дөкейге.    Мынау  саған.   
Маған... Дөкейге... Маған... Дөкейге... Саған ... Маған.. Маған... 
Дөкейге... Саған... Маған... Маған... Маған 
−Үкіметке ше?- деп міңгір ете қалды  көзілдірікті жігіт. 
−  Мынау  үкіметке...  -  деді  жалпақ  бет  қара    қолындағы  
пәшкені  бос  дипломатқа    еріншектене  лақтырып  жатып».
 
Осы  
үзінді  арқылы   біріміз біліп,  біріміз  білмейтін, тіпті  білсек те 
білмегенсіп,  көрмегенситін  жайтты  автор  мақтамен  бауызда-
ғандай    қылып    қоғамымызда  белең  алған  шындықты    айтып 
отыр.  Жалпы      әңгіменің    сюжеті  Ар-ұят  періштесінің  жүрген 
жолдарымен  өрбіп  отырады.  Міне,  банктегі  ақшаны  бөлісуде   
періштенің  қатысуыменн,  көрер көзге  көрінбейтін  Ар-ұяттың 
сырттай  бақылауымен   өтіп жатыр.  
 Ар-ұят    періштесі    қайда      жүрсе      әзәзіл  сонда    жүреді. 
Періште    түзу    жолға  салғысы  келіп  ұмтылса,  ол    айнытып,  
арамдыққа  итермелейді. Далада  жылап  тұрған  қарттарды  тұр-
мақ ақыры   алдына  жылап  келіп  тұрған  жан  жарының  өтіні-
шіне де  құлақ салмастан,  туған жалғыз балдызына  да  шашы-
лып  жатқан  ақшасын  қимайды. Ақыры жас жігіт қыршын кете-
ді. Автордың көрсетпегі  мына   адамдардың  ниеті,  пейілі  бұ-
зылған  заманда  Алланың  ісіне араласып, дәм-тұзы  таусылма-
ған адамның  өмірін  ерте  қиып  отыр. «Адамға жалынба, Алла-
ға  жалбарын! - деді» деген  Періштенің  сөзін, автор  өзінің  та-
нымдық  өзегіне айналдырып  алады. Шындығында   біздер  ба-
сымызға  іс  түсіп,  қиналсақ  оған  көмектесетін  адам  іздейміз. 

 
115 
Алладан көмек  шапағатты  − әбден  жанымыз  қысылтаяң  кел-
генде  ғана   құдайға  жүгінетініміз несі екен?- деп сауал  қояды. 
Жазушы Періштесінің  шамасы жетпеген атақты хирургты  
Аллла-тағала  бірден  тәубәсіне  түсіре қояды.  Өзінің  жан  де-
гендегі  жалғыз  ұлы да жол  апатына  ұшырап,  ауыр  халде  әке-
сі  жұмыс    істейтін    емханаға  түседі.Аты-жөні    белгісіз,  қалта-
сын-да  құжаты да  жоқ  жігітті атақты хирург қарамастан әзәзіл-
дің  сөзіне еріп,  операция жасаудан бас тартады. 
Суреткердің «ақ түймесі» ерте  үзілген  жас  жігіттің  қыр-
шын  өмірімен парапар детальдің символға айналуы еді.  
«...Атақты хирург кірген бойда  кушеткада жатқан  жігіт-
тің жүзіне үңілді. Жігітті  таныған кезде  көзі шарасынан шығып 
кете жаздады.Аяқ-қолынан әл кетіп,денесі қалтырап бара жатты. 
−Ботам-ау, сен екесің ғой, − деген сөзді тілі күрмеліп әрең 
айтты да, кушетканың аяқ жағына өңі сұрланып сылқ етіп  оты-
ра кетті..»  
 Қаламгердің сюжет құра білу шеберлігі осы жерде жақсы  
көрінеді.Атақты  хирург    біреудің    жалғызын    аямаса,  оның    да  
жалғыз  ұлын  Аллаһ тағала аямай  әкетіп  отыр. Бірақ, құдай ал-
дында  да,  адам   алдында    да   еш    кінәсі жоқ, күнаға   батып  та  
үлгірмеген  қыршын жас әке жолының ауырлығынан, барша кү-
нәсін о дүниеге көтеріп кетіп отыр. Жалпы «Жазымыштан  озы-
мыш жоқ»   дегендей, бір жағынан  қарасаңыз баланың  жол апа-
тына  ұшырап  шахит  болуының  өзі  - Алланың  жазуы,  маң-
дайына,  пешенесіне  жазылған  тағдыры  дегенмен,  авторлық  
танымға  бұл  сюжет  желісі  басқаша реңк  бергендей. 
Қаламгердің  Ар-ұят  періштесі жер бетінде  адамдардың  
қалғып кеткен  ар-ожданын оята алмай  шарқ  ұрып  жүр. «Бұл 
пенде шіркіндер  ақырын айтқан  сөзіңді естуден қалыпты ғой, 
−деді періште көк жүзінен көзін алмаған күйі ойланып  жатып, 
бұларға  не  амал  істесем екен?!».  
 Ақыры Періште түн бойы  бүкіл қала  халқын оятып, істе-
ген иттіктерін беттеріне басумен болды. 
Адам  баласының басына  қайғы-қасірет  келіп, қауіп  тө-
ніп, не ауруға шалдықса әркімнің әрқилы  әрекет жасайтын  әде-
ті. Біреулері өзін  жаратқан иесін  есіне алып, тәубесіне келеді. 
Енді бірі иманның төмендігінен» Мен  бүйтпегенде бұлай  бол-

 
116 
майтын  еді,  олай    істемей  былай  істеуім  керек  еді»,  -  деп,  не 
өзін, не біреуді кінәлап әлек  болады. Үшіншісі, күпірлік қылып, 
құдіреті күшті Аллаһты кінәлап: «Мен  Саған  не жаздым?!»,  - 
деп  өз  күнәсін    бұрынғысынан  да  зорайтып  алады. 
И.Құттықожаевтің  «Тасбақаның    тағдыры»    атты    әңгімесінде  
жоғарыда  аталғандардың біріншісін  өзінің  кейіпкерінің  өмірі-
не  арқау  етеді. Жазушы Мұхтар  атты кейіпкері  алты ай бұрын 
мәшинесімен жол апатына ұшырап, мертігеді. Соның  салдары-
нан екі  аяғы қимылсыз қалып, қазіргі күндері мүгедектер арба-
сымен ғана қозғалатын күйде. Ауруханада өзіне-өзі келіп алғаш   
айтқан сөзі: 
«−Иә  Аллаһ,  менің  күнәларымды  кешіре  гөр!  Өзіңнен 
басқа  Құдайдың  жоқ  екендігіне  куәлік  етемін!»  деген  Мұхтар 
есін жия  салысымен  жаратушы  Аллаға сиынып еді. Төрт құбы-
ласы сай, жалғанды жалпағынан басып  жүрген,  Алласын есінен  
шығарған  кешегі  бизнесменнің  Аллаға  мінәжат етіп табыну-
ында  не сыр бар? - деп  авторлық таныммен сұрақ  қоя  отырып,  
оқиға  желісін  ары  қарай  ширата  түседі. 
Бұрынғы  төрт  құбыласы  сай  кезінде  маза  бермейтін  дос-
тары да біртіндеп сирей бастаған еді. Кеше ғана  тең  құрбысы-
ның  алды    болып,  іскерлігімен  талай      жетістіктерге    жеткен 
Мұхтардың  бүгінгі күйі мүгедектер  арбасына  таңулы. Қалам-
гер тағдыры сынға түскен кейіпкеріне  өткеніне  ой   жүгіртіп, 
кешегісі  мен    бүгінгісін  саралатып,    шегініс    жасатып  Асанбай  
атасын    есіне    алады.  Бала    күнінде    атасынан  бір  елі    қалмай, 
Асанбай    атасының  барған    жерінде  елге    айтқан    насихатын, 
оқыған құранын, діни әңгімелерін  көп  тыңдайтын Мұхтардың  
есіне  атасының  жиі  айтатын уағызы   түсіп отыр: 
«Пайғамбар  (с.ғ.с.)  айтты:  «Аллаһты  есіңнен  шығарма, 
сонда Оны алдыңнан табарсың, Аллаһты бақытты шағыңда ізде, 
Ол  да  сені    бақытсыздыққа  душар    болғанда  табады.  Саған  ке-
зігуі  керектің  жолықпай,  ал  жолыққанның  сені    айналып  өтуі 
мүмкін  емес  екендігін  біл.  Сондай-ақ,  көмек  –  сабырдан  соң,  
қуаныш – қайғыдан соң, ал жеңілдік - қиындықтан соң келетін-
дігін ұғын» деген әңгімесі  жадында  жатталып  қалыпты.  
Шынайы  көркем  мәтіннің  ойы  аят,  хадистердегі  иманды-
лық,  адамдыққа  қажетті  дұрыс  пен  бұрысты,  адал  мен  харам, 

 
117 
адамдық  пен  надандық,  т.б  оң  мен  сол  түсініктерді  анықтауға 
арналмаса оның уақыт өте ұмыт қалуы да осылардың жоқтығы-
нан екен.  
Автор  адамды  шын  бақытқа  жетелейтін осы  Алланың  
асыл  сөздері екендігін,  қолда бар  алтынның  қадірі жоқ  деген 
сөздің  мәнісі осында  шығар  деп  ой  түйдіреді. Кейіпкер  ата-
сының  тірісінде  айтқан  сөздерін енді ғана ұғынып,  санасына  
сіңіріп    жатыр.  Суреткердің    кейіпкері:    Сабыр    сақтайын, 
Аллаһтың көмегі келер, қайғымның арты қуаныш,  қиындығым-
ның соңы  жеңілдік  болар. Иә, Аллаһ, Өзіңнің мейіріміңнен кү-
дерімді  үзбеймін,  -  деп    іштей  Аллаһ  тағаласына    жалбарынып  
жатыр. 
Қаламгер  тасбақаны  көркемдік  деталь  ретінде  ала    оты-
рып,  осы      тасбақаның    кейіпкер    тағдырына    қандай    қатысы  
барлығын шегініс  жасау  арқылы суреттейді. Мұхтардың маза-
сын  кетіріп,  ойынан  шықпай,  бірақ  осы  күнге  дейін  бұлыңғыр  
болып  жүрген  жол  апатындағы  оқиға  мен  өзі    үй    тұрғызған 
кезде  болған  жағдай еріксіз ойына оралады. 
Алдыңғы жылы тау  бөктерінен жер алып, балконын көлге  
қаратып екі қабатты   қазіргі  заман  талабына сай үй салған  бо-
латын. Үй құрылысы аяқталар кезде достарының бірі шатырыңа 
тасбақа  бекітіп  қойсаң,  шаңырағың  тастай  берік  болады  деген 
соң,  әлгі сөзге сеніп, бір жазықсыз тасбақаны  ұстап алып, ша-
тырға  тастай салған  болатын. Мынау  сол  тасбақа, екі  жылдан 
соң  өліп,  қатып  қалды  деген тасбақа  тірі болып шығып отыр. 
Автор    тасбақаны    асыраған    шағаланы    суреттеу    арқылы,  
Алланың  ерекше  жаратқан  саналы пендесінен  құс екеш құс-
тың    рақымдылығын    асырып  отыр.  Адам  мен    шағаланың  іс-
әрекетін  бір-біріне  қарама-қарсы қоя  отырып, салыстырады.       
Ал,  жол  апатындағы  оқиға  −  осыдан  алты  ай  бұрын 
Мұхтар іс сапармен  көрші  қаладан келе жатып, жол ортасында 
шәугімдей  тасты  көзі    шалады.  Рөлді  оқыс  оңға    бұрып,  тасты  
айналып өтпекші болды. Сол сәтте  тас та орнынан қозғалып, оң 
жаққа    ығысып  жылжи  береді.  Сөйтсе    қозғалып  келе  жатқан  
тас емес,  тасбақа  екен. Келесі сәтте машинасы  жолдың  шеті-
нен ауып  бара  жатқанын  ғана білді.  

 
118 
Автор  екі  оқиғадағы  екі  тасбақа − үй  төбесіндегі  тасба-
қа мен  жолдағы  тасбақа  арасында  қандай  байланыс  бар  деп  
сұрақ  қоя  отырып,  әлде  бұл  кездейсоқтық па? − дей келе жа-
уапты  оқырман  таразысына  салады.  Кейіпкердің  ешкімге зия-
ны    жоқ,  тілсіз  тіршілік  иесін  төбеге  шығарып    қорлауының  
ақыры, менмендік пен нағыз  имансыздық  белгісі деген  ой  түй-
діреді.  Бір    тасбақаға    жасаған    кейіпкердің    қиянатына  Аллаһ 
жолынан екіншісін алдынан  шығарып, тағдыры тәлкекке  ұшы-
рады    емес  пе?  Автордың    кейіпкері    бүгінгідей    мүсәпір  күй  
кешпесе,  тәубәсіне  түсіп,  ол    тасбақаны  есіне  де  алмас  еді. 
Аллаһтың бойына берген күш-қуаты мен қажыр-қайратына мен-
менсіп, шектен шығып әлсіз мақұлыққа  күш  көрсетті. Жарат-
қан  Алла  әр  нәрсені    ұғарға,  ғибрат  аларға  адамды    ерекшелеп 
кеудемізге  сезімтал  жүрек  беріп,  ойланарға    ақыл    берді    емес 
пе? Соның  бәрін  автордың кейіпкері  өз орнымен пайдаланбай, 
қарнының    қампиғанына    мәз  болып    жүріп,  мәңгүртке  айнала  
жаздады.  Жолдағы  алдынан  шыққан    тасбақа   кейіпкердің  даң-
дайсуына  бөгет  болып,   тәубесіне келтірді.  Автордың    айтпағы  
қыбырлаған сол  тасбақа  құрлы болмай,  өз еркімен  қозғала да  
алмай, пұшайман халде  отыр. 
Жазушы мұсылмандық мінәжаттың қадір-қасиетіне, жанға 
шипа боларлық құпиясына балайды. Адам сенімінің ұлы күшін 
танытады. 
Д.Амантайдың  «Қарақаралы  басында»  атты    жаңа      кіта-
бында да  исламдық сарынмен  жазылған  туындылары жалған 
бояулармен  әсірелемей,  ішкі    болмысты  таза    қалпында  көрсе-
туімен  ерекшеленеді. Д.Досжанның «Жан  тәтті»  повесінде  де  
исламдық    сарын    негіздері    байқалады.Жазушының  кейіпкері  
сұлу  да  ақылды  қыз  Әсем  аяқ астынан  шілденің  орта  шенін-
де  қызуы  көтеріліп, шекесі  түсіп, барып-келіп  мұрттай  ұша-
ды.  Ешқандай    ем    қонбай    үйіне  шығарып    жіберген    Әсемге   
мүфти келіп,  құран  оқығанда  Алланың  әмірімен, мейірімімен  
жазылып  кетеді. 
Алланың  құдіретті сөзі  сүрелерді  оқу  арқылы  Алла-та-
ғалаға  мінәжат  ету,  жалбарыну,  өзіне  емес  өзгенің  денінің  
саулығына  тілек  тілеу  тек  Алланың  сүйген  құлдарының  ғана  
қолынан  келеді  деп  ой  түйдіреді. Әдебиеттанушы И.Жеменей 

 
119 
парсы  әдебиетінде  «мінәжат»  сөзінің  бес  түрлі  мағынасы  бар 
екендігін  көрсетеді:1.Біреумен  сырласу,сыбырласу.2.Алламен 
сырласу.3.Біреудің ішкі ойын ұғыну.4.Сырласу. 5.Алладан тілеу. 
Қазақ  әдебиетіндегі  мінәжат  жанры  туралы  алғашқы  то-
лымды  анықтама  төл  әдебиеттануымыздың  негізін  салушы 
А.Байтұрсынұлы  қаламына  тиесілі:  «Діни  дәуір  мұңды-зарлы 
өлеңдеріне «мінәжат» деп ат қойған. Әуелде «мінәжат» деп ғұ-
ламалардың  Құдайға  айтқан  зары,  арызы,  наласы  айтылған. 
Бара-бара  зарлық,  мұңлық  мағынасына  айналып,  зарлық  өлең 
сияқты сөздер де «мінәжат» деп аталатын болған» . Осы тұжы-
рымнан кейін ғалым өз өлеңін «Мінәжат» деп атаған 
 Қаламгер  Алланың  ұлылығын  көрсеткісі  келген.    Алла-
ның  сүйген  құлының  көркінің өзі  - тәңір  дәулеті  болып  та-
былады. Бұл  қыздың көркем  болып  туылмағы, нұр  шашпағы – 
бір Алладан,  Алланың  пәрмені – хақтың  жолы.  
Автор  кейіпкерінің   өлі мен  тірінің  арасында  жату себе-
бін, Әсем  қыздың  сырқатының себебі неде? деген сауалға – са-
уал  түрінде  жауап  қайтарады. 
« − Ағатай, менің жанымды алып, орнына Айтуарды аман 
сақтап  қалуға бола  ма?». 
Жазушы  кейіпкері  ауыр  сырқат өзінің   сүйгеніне өз  жа-
нын  аманат  етіп бергісі  келіп,  шыбын  жанын құрбан  қылып  
отырған    жас арудың   жан    күйзелісін   шебер   жеткізе    білген.  
Шыбын  жаны кеудесіңде емес, ұшып  шығып сүйген, сүйсінген 
азаматының жанын  жағалап, жанын  садақаға  қиып  жүр  екен. 
А.Кемелбаеваның  «Ғибадат»  әңгімесі  де  Исламдық  тақы-
рыпқа өзіндік тұрғыдан келуімен ерекшеленеді. 
«Айгүлдің  прозасын    оқығанда,  оны  әдебиетші  адамның 
жазғаны  бірден  білініп  отырады.  Айгүл  Кемелбаева  қазақша 
жазса  да,  қазақ  топырағының  исін  шығарып  тұрып  жазса  да, 
шетелдік прозаны керемет меңгергендігі байқалады.» деп  түйін-
дейді А.Ісімақова. 
«Асыл  пана  Алланың  нығметтері  есепсіз  болатын»  –  бұл 
әңгіменің  лейтмотиві  осы:  Аллаға  мадақ  пен  Жаратушы  Иеге 
деген  шексіз  махаббат.  «Ғибадат»  –  адам  баласының  құдайды 
қалай  іздеп  тапқаны  туралы  әңгіме,  шынайы  құлшылық,  сүйіс-
пеншілік.  Мұнда  ислам  дінінің  негізгі  қағидалары  сақталады. 

 
120 
Адамзаттың  жаратылысы  туралы  ойлар  қасиетті  Құранда  бар 
шындыққа  қиғаш  келмейді.  Мұсылман  дінінде  Алла  тағаланың 
99  көркем  есімі  бар.  Автор  Алланы  «Асылпана»  деп  атаса, 
Құрандағы  сүрелердің  басталуында  бар  сөз:  аса  мейірімді,  ра-
қымды Алла. Аллашылдық идеясы қалай ашылады? Қазақтың өз 
аңыздарынан алынған идеяны автор шебер пайдаланады. Ол исі 
мұсылманға  ортақ  тажал  туралы  ой.  Ақырзаман  болғанда  жер 
бетіне тажал шығып, тіршілік атаулыны жалмап қояды.  Ақыр-
заман  азан  даусы  естілмегенде  болады.  Әңгімедегі  жасөспірім 
қыз  баланың  ауылда  намаз  оқитын  кемпір-шал  азайған  сайын 
шошынатыны туралы ой бұл гуманизм мұраттарын биік қоятын 
үлкен  әдебиеттің  өз  еншісі.  Егер  осы  бір  көркем  ойдың  түбін 
қазса,  мәңгүрттікке  қарама-қарсы  ұлы  идеяның  тап  өзі  болып 
шығар  еді.  Бұл  кейінгі  көркем  прозада  сирек  кездесетін  құбы-
лыс. Әдебиеттанушылар мен философтардың терең зерттеуін қа-
жет  ететін  таңғажайып  бір  мезет  осы.Әңгіме  мәтіні  тіпті  діни 
трактатқа  ұқсап  тұратын  тұстары  мол.  Автор  ислам  дінін  шала 
білетіндерден емес. Себебі діннің ғылыми негізі көркем прозада 
сақталады, долбар мен жаңсақтық жоқ. Адам санасы мен психо-
логиясы туралы терең иірімдер бар. Ал әңгіменің Құран сүреле-
рінің  аяттарымен  аяқталуы  дүниежүзілік  әдебиетке  тән  тәсіл. 
Атап айтқанда Лев Толстойдың «Воскресение» атты романында 
(1889-1899  ж.,  өмірінің  соңғы  кезеңінде  жазылған  ірі  шығарма-
ларының бірі)  Евангелие – Інжілмен аяқталу бар.  
Исламдық сарын аталмыш автордың «Тобылғы сай» атты 
әңгімесіне  де  етене  тән.  Ұлы  дене  бәрін  аңдауы  құдайшылдық 
идеясы. Бұл әңгімедегі «әңгіме ішіндегі әңгіме» тәсілімен бері-
летін төрт әңгіменің түпкі ой, сарыны да осы құдайдың құдіре-
тін ұлықтау болып табылады. Алмұрт ағашы өмір ағашы туралы 
аңыздың желісіне сәйкес. Бұл фәниде киелі заттар болатын себе-
бі, оны Алла жаратқаннан деп түйіндейді автор. Ал «Мұнара» ат-
ты романның тұтас сюжетін Аллаға деген сенімі мен көмкерген. 
Ал  А.Кемелбаеваның  «Тобылғысай»  әңгімесіндегі  ислам-
дық сарын мүлде  бөлек. Бұл әңгіменің сипаттары: «Нәресте жер 
жүзін  анасындай  аймалап,  жарылқап  тастайды»  –  күнге  теңес-
тірілген.  Әңгіме  кейіпкері  Бижан  −  ауыл  жігіті.  Ол  терең  сай-
лардан  шөп  шабады.  Адам  мен  табиғат  үндестігі  тұнып  тұр. 

 
121 
Шығарма идеясы туған жердің қасиет-киесі адамды жамандық-
тан  қорғап  қалуы,  ұлы  жатарушының  пенде  атаулының  ғана 
емес, тіршілік атаулының қорғаны екендігін еске салуы. Ол қа-
зақ халқының өзіне тән өмір философиясымен астасып жатыр.  
Исламда Алланың өзіне тән көру, есту қабілеттері бар, ол 
көрнеуді де, көмескіні де көреді делінген. «Сондайда көкек ша-
қырады сайдан. ... уызы кеппеген мынау момақан тыныштықтың 
астарында  асқан  мейірім  құпия  сырдай,  тұңғиық  судай  тұнып 
тұрғаны»  –  аят  басы  «Аса  мейірімді,  рақымды  Аллатағаланың 
атымен  бастаймын»  –  деп  басталады.  Бижан  шөп  шапқан  кез 
құдайдың мейірін жан-тәнімен сезінген кез. «Адам ұлы игілігін 
еңбектен  табады  сонда».  «Айнала  сүттей  ұйып,  арайлы  дүние 
жарқырап жатады»,  «»Үлкен әтеш ұшып жеткенде әлдебір ұлы 
сағынышқа  елтіп,  дарқан  даланың  қасиетті  түгіне  аунайды»  – 
ұлы сағынышты жан-жануар тек Жаратушы Аллатағаласына  се-
зінері сөзсіз. 
Әңгіме  ішіндегі  әңгіме  «Тобылғысайдың»  жанрлық  ерек-
шелігі.  «Рассказ  в  рассказе»  немесе  «Обрамляющий  рассказ» 
деп  аталған  классикалық  әдебиетте,  Рабле,  Диккенс,  Гоголь, 
Пушкин  сынды  алыптар  сүйіп  қолданған  тәсілді  автор  таңдап 
алған.  Бұл  әңгімені  4  шағын  әңгіме  көмкерген,  олар  бір-бірін 
идеялық жағынан толықтырады. «Жезтырнақ» – қазақтың өз ми-
фологиясынан  алынған.  Идеясы:  құдайдан  таса  жер  жоқ  бұл 
жалғанда. «Қақпаншы»  – бұл  да қазақтың ауыз әдебиеті. Идея-
сы: құдайсыз қурай да сынбайды. «Кірпі» – қазақтың ұлттық мі-
незі. Бижан кірпіні асықша иіріп, ордан тысқа лақтырып, құтқа-
рып  жібереді.  Қазақ  баласының  дүниетанымы  «Алмұртта»  бар: 
Бижан  Алмұртты  тауып  алғанына  сүйінші  сұрайды.  Аллаға 
сыйыну,  өмірсүйгіштік  бұл  әңгіменің  күллі  негізі,  тіні,  рухы. 
Аллаға құлшылық пен Алланы сүю негізгі пафосы. «Алмұрт» – 
расында астарлы түрде айтқанда «Древо жизни».  Мифтік ағаш. 
Өмір  мұраты  қандай  қиыншылықта  болса  да  оның  жемістерін 
теріп адал еңбекпен теріп жеу. Бижан образы сол асыл мұратты 
ұлықтайды. 
Қаламгердің «Қияда» әңгімесінің кейіпкері қиялдан тума-
ғанын,  өмірде  болған  адам  екенін  анық  көрсетеді.  Деректі 
дүниені көркем прозаға айналдыру автордың басты міндеті бол-

 
122 
ғанға ұқсайды. Әңгімедегі шежіре деректер де бұл ойды растай-
ды. Қазақтың этногенездік болмысы бұл прозада айқын. Ұлттық 
дүниетаным  Сарыарқаның  қырларында  жөңкілген  қалың  жыл-
қыдай  жосылады.  Бұл  әңгіме  несімен  құнды?  Мұнда  нағыз 
қазақтың  образы  бар.  Түсіпхан  өлгенде  ауылы  40  күн  жоқтау 
айтуы  салт-дәстүрді  мықты  сақтайтын  елдің  анық  дерегі.  Әңгі-
меде  ажал  тақырыбы  құдайшылдық  сеніммен  берілген.  Сырға-
уыл тиелген арбаның астында бір түн басылып жатқан жас жігіт 
Алласын қарғамайды, себебі жақсылық тек Алладан, жамандық 
адамның өзінен деп дүние таниды.  Ажал тақырыбы мұнда ерек-
ше бір мистикалық қуатпен берілгені сонша, кезінде символизм 
рухымен  Мағжан  жырлаған  «Мені  де  өлім,  әлдиле»  –  идеясы 
2005  жылдан  бастап  қазақ  әдебиетінде  кенет  тың  күшпен  кө-
бейіп  кеткені  нақ  осы  әңгіменің  әсерінен  десек  болар.  Әсіресе, 
жас жазушылардың әңгімелерінде өлім тақырыбын құштарлана 
жазу белең алды. Асылында өлім әдебиеттің о бастан ең негізгі 
тақырыбы.  
    «Қияда»  –  бұл  әңгіменің  жанрлық  басты  ерекшелігі 
жоқтаумен  аяқталуында.  Проза  поэзиямен  көмкеріледі.  Үлкен 
әдебиетте  мұндай  көркемдік  ерекшелік  айрықша  бағалы.  Абай 
қазақтың  ұлттық  қасиетін  айтқанда  ең  әуелі  осы  өлең,  жырға 
тым бейімдігін айтады: «Өлеңменен жер қойнына кірер денең». 
Түсіпхан  бейнесі  ұмытылмастай сомдалған,  себебі  ол  шындық-
тан шыққан бейне. Жоқтау жырлары әңгімеде  ұлттың өзінің им-
провизациялық  қасиетін  мол  ашады.  Ахмет  Байтұрсынов  бас-
тырған қазақтың 33 (33 шамасы) жоқтау жырларындағы үлгіден 
бөлек. Суырып салып, қайғы қысқан ет жақын туыстардың құса-
лы жүрегінен, бауырды зарлап жоқтаған жылау арқылы төгіледі. 
Бұл әңгіменің эмоциональды табиғатын күшейтіп жібереді. Бұл 
әңгімені  басқа  прозаға  ұқсатпай,  оқшаулап  тұрған  да  осы  бір 
жоқтау  жырлары,  автор  көне  мәдениеттен  бар  тылсым  жанрды 
жаңғырта білген.  Әңгімеде  романтикалық  прозаға  тән  теңеулер 
айшықты. 
Жазушы  Д.Ахметұлының  «Пайғамбардың  оралуы»  атты 
әңгімесі  діни тақырыпқа, аңызға құрылған.  
Жазушы  әңгімесінің  кейіпкері  етіп  Нұқ  пайғамбарды  ал-
ған. Әңгімеде Алла сөйлейді, оның періштелері де кәдімгі адам-

 
123 
дар тәрізді сөйлеседі. Әрине, жазушы діни сарынның құпия ас-
тарын аша алмағаны айқын, себебі ол осындай Аллатағала мен 
оның періштелері кәдімгі адамдар тәрізді қарабайыр сөйлестіріп 
қоюынан, яғни, адамның құдайды өз бойына шақтап алатын бә-
кене  болмысынан  көрініп  қояды.  Дін  тақырыбын    оңай  игеру 
мүмкін емес. Дінсіздіктің нышандарын да жазушы жеңіл айтып, 
зу еткізіп өте шығуға бейім: «пұтқа табынып, жын ойнаққа қо-
сылып,  қарсы  жақтың  отын  маздата  түсуі...»  –    бұл  Нұқ    пай-
ғамбардың  әйелі  туралы  автордың  баяндауы.  Қазақтың  «Қой-
ныңдағы қатыныңа сенбе» деген бір ауыз сөзінен алынған. Осы 
әңгіме де қазақтық дәріптеледі: а) «Алла оған таза қазақ тілінде: 
– Нұқ, жер бетін жауыздық жайлады,» –  дейді.  
ә) «Жәбірейіл ғалайһисалам мен Нұқ қазіргі Балқаш көлі-
нің жағасында кездесіп еді».  
б) «...кемені жер бетінде ең алғаш рет жасаған да, оны көк 
теңізге жүргізіп, қызығын көрген де қазақтар. Қазаққа дейін өзге 
жұрт кеме жасамақ түгіл, оның атында естіген емес» – осы сияқ-
ты жалаңдау әсірелеулер  автордың жазушылық шеберлігін тө-
мендетеді. Себебі, әңгіме дәлелсіз, құрғақ ойға құрылады. Алай-
да  бұл  әңгіменің  арқауы қазақтың  ұлттық    дүниетанымына кеп 
тіреледі.  
«Жәбірейіл өсиет етіп айтқандай, кеме  Қазығұрт тауының 
басында  мәңгілікке  қалып  қойған.  Сонымен  қоса  қазақтар  ара-
сында «Басында Қазығұрттың кеме қалған, ол әулие болмаса не-
ге қалған. Ішінде егіз құлын ұйықтап қалып, Жарықтық қамбар 
ата содан қалған» деп басталатын ғажап ән де осы кездің басы 
бүтін ескерткішіндей» – автор,әлбетте, қазақ жадынан өшпейтін 
аңыздық  сананы  ұмытпауы тиіс. 
Әңгімеде қазақ халқының алғашқы әнін де  Нұқ пайғамбар 
салған болып айтылады. Биік таудың, Алатаудың биік белесінде 
отырып айтылады. 
Топан суы адамдар тұқымын қайта жаңғыртуына жол аш-
ты.    Азғындықты    аластаудың  амалынан  соң  жер  бетіне  жаңа-
дан адамзат пайда болды.  
 Автор  діни  мистиканы  біртүрлі  шебер  қолдануға  олақ. 
Қарапайымдау тұстары баршылық. 

 
124 
Алланың рақым, құдіретінен араға пәлен мың жыл салып, 
Алланың    әмірімен  Нұқ  пайғамбар  мен  Рәбиға-ананың  рухына 
жан  беріп,  оларды  жер  бетіне  қайыра  жіберді.  Бұл  жолы  екеуі 
қазіргі  заманға  Қазақстанға  оралды.  Автобус  күтіп  тұрған  бір 
топ  адамдар жер  бетіндегі  күйкі  тірлікке  шырмаулы  екенін  кө-
реді. Нұқ пайғамбар мен оның әйелі бұл   адамдардың бойында 
дін мен иман жоқтығын байқайды.   
Бір  қарағанда,  әңгіме  қолмен  қойғандай  оп-оңай  қиысты-
рылуы нанымсыздау көрінеді. Сондықтанда ол көркем прозадан 
гөрі публицистиканың жүгін арқалап кететін тұстары жеткілікті. 
 «–  Енді  көзің  жеткен  шығар,  –    деді  пайғамбар  әйеліне 
күле қарап, –  адамдарға жетпейтіні үш нәрсе: дін, иман, төзім» 
  «– Адам өмірінің негізі – иман, – деді пайғамбар, – Иман 
бар жерде бар жақсылық қанат жаяды»  
     Қазақ  жерінде  мешіттердің  көптеп  салынуын  жазушы 
пайғамбардың қайта оралуына теңейді.   
 Сонымен    қорыта  келгенде,  «Қазақ  прозасындағы  ислам-
дық  сарын»  бөлімі  бұтақталып  қалыптасқан  мифтің  интерпре-
тациясына құрылған сюжетті сипаттауға арналған. Повестер мен 
әңгімелер  аясындағы  исламдық  аңыздардың  авторлық  көркем 
интерпретациясы қарастырылды.  
Аюб  пайғамбардың  бейнесіндегі  мифологиялық  негіз  ав-
нтюрлік  құрамдас  бөліктермен  және  автобиографиялық  мотив-
термен  бірігіп  кетеді.  Құран  туралы  аңыздың  «құпияландыры-
лып  жазылған  мәтіні»  алуан  түрлі  дербес  фабулды  желілер  ар-
қылы  шешіледі,  олардың  талдауға  «исламдық  сюжеттерді  ашу 
фабулды канваның негізі ретінде» атты параграф арналған. Бұл 
жерде повестер мен әңгімелердің эпизодтарын ислам мәтінімен 
салыстыра отырып, олардың сюжетіндегі исламдық мәтіндердің 
орнығуын бақылау басты міндет болып табылады.  
Қорыта келгенде, бұл тақырып Т. Ахметжанның «Нобель 
сыйлығы»  әңгімесінде    өзгеше    сипатта    өрбиді.  Жер  бетін  зұ-
лымдықтар  мен  қиянаттардан  құтқару  үшін  жеті  қат    көктен 
адам кейпінде жер бетіне түскен періште ажал арашасы атанған  
дәрігерлердің  санасы  мен  жүрегіне  әсер  етпек  болады.  Өлім 
халіндегі    жанды  құтқару  сәтіндегі  ассистент  хируг  санасының 
екіге жарылуы, әзәзіл мен  періштенің арбауына түсуі тұсында-

 
125 
ғы  тұлғаның  жан  қиналысы  шебер  берілген.  Жақсылық  жолы-
ның  ауырлығы,  зұлымдық  әрекеттің  өтімділігі,    өңін  өзгерткен 
аярлықтың адам баласын азғындыққа апаруы Ібіліс пен  Мейірі-
мінің  арпалысы  арқылы  өтеді.  Екі  түрлі  адами    қасиет  жанда-
нып, тұлғаланып, адамнан биік  дәрежеге  жетеді. Ол  ақша са-
наған банкирдің адамшылық сезімін оятуға талпынған ар-ұят пе-
ріштесінің  талпынысы  мен    оны  өшіруге    әрекет  еткен  Ібіліс 
ойының  текетіресі  арқылы  бедерленген.    Қаламгердің  ар-ят 
періштесі бүкіл қаланы, қала берді адамзат баласының  санасын 
сілкінтуге ұмтылғанымен, Әзәзілдің жолы болып, жігіт жан тап-
сырады. Алайда авторлық таным оқыс шешімге келіп зауалдың  
нәтижесін оқырман талдауына қалдырады. Ол – атақты хирург-
тің өз ұлының  адам танымастай халде операция үстеліне түсіп 
көз жұмуы. Өз ниетінің харамдығынан өз ұрпағының үкімін   өзі 
кесуі. Ең ауыр үкім  арқылы  автор мұсылмандық  идеяның  түп-
кі  адамгершілік  негізін  ой қазық еткен.   
Мұсылмандық құндылықтардың көркем прозадағы  бедері 
кейінгі жас толқын қаламгерлердің де қуатты тегеурініне айнала 
бастаған сыңайлы. Мәселен: Е.Әбікенұлының «Тақуа» атты   әң-
гімесі әзәзіл-шайтанның сан түрлі  қыспағымен  шырғалаңында  
сыр берілген  жанның  төзімділігімен сабырын алғы кезекке шы-
ғарады. Ең аяулы жандарынан балаларынан   айырылса  да, тілі 
мен  жүрегіне  медет  тілеген  Аюб  пайғамбар  жаратушының 
ықыласына  бөленеді.  Өйткені  тіл  –  Жаратушы  Аллаһқа    мадақ 
айтушы, зікір етуші, дұға айтушы   құрал болса, жүрек иман мен 
мейірім  орыны  ретінде  дәріптеледі.  Жас  талапкер  исламдық 
уағыздың ең  мәнді де мағыналы тұсын таңдай білген. Кейіпке-
рін  жан азабы  мен  тән азабының   ауыр  сындарынан  өткізіп, 
адам  иманының  қалыптасуы, оны ұстап тұрудың оңай еместігін 
аңғарта білген. Яғни,  мұсылмандық  ілім жаттанды жалаң идея 
емес,  терең  тағылымды,  жан  сілкінісін  қажет  ететін  тағылым 
екендігін   меңзеген.  
Аталмыш  тақырып  идеясын  ашуда    әрбір  қаламгердің 
өзіндік өрнек  нақышы  бар екендігіне И.Құттықожаевтың «Тас-
бақаның  тағдыры» атты  әңгімесін  талдау арқылы көз жетізуге 
болады. Шығарма он екі мүшесі сау,   жалғанда жалпағынан бас-
қандай күй кешіп,тәубәсінен жаңылып жүрген жанды қиын хал-

 
126 
де  қалдыру  арқылы  иманын  оятуды  суреттейді.Тірі  тасбақаны 
жәбірлеп үй шатырына тірідей қамауы, оны шағаланың асырап- 
күтуі,    апаттан  арбаға  таңылған жанның    тырбаңдаған    тасбақа 
тіршілігіне  қызығып, ата өсиетін есіне алуы, тағдырына налуы  
Жаратушыдан  жалынып    кешірім  тілеуі    шығарма    өрімінде  
орын тапқан. Бұл денсаулықтың  қадірін   сау кезінде біл, әрбір 
игілік жаратушыдан деп ұқ дейтін исламның   адамгершілік қа-
ғидалармен астасып жатыр. Яғни, жазушы  осы  идеяны   айтуға 
өзіндік  көрермендік  жол  таңдаған. Аллаһтан кешірім өтіну, ба-
қыт  пен  бақытсыздық  жайлы  қадистерді  автор  ұтымды  пайда-
лана білген. Ол көбіне ата өсиеті,  уағызы  арқылы беріледі.  Мұ-
сылмандық  сенім   арқылы  тәубесіне ғана келтіріп қоймайды. 
Болашағына үмітін оятады. Мәселен, атасынын: 
«Пайғамбар  (с.ғ.с)  айтты:  «Аллаһты  есіңнен    шығарма, 
сонда  оны   алдыңнан табарсың, Аллаһты бақытты шағыңда із-
де, ол да сені бақытсыздыққа душар болғанда  табады. Саған  ке-
зігу    керектің    жолықпай,  ал  жолыққанның  сені  айланып  өтуі  
мүмкін емес екендігін біл. Сондай-ақ, көмек-сабырдан соң, қуа-
ныш-қайғыдан  соң,  ал  жеңілдік-қиындықтан  соң    келетіндігін 
ұғын»   деген әңгімесінің жадында жатталып қалғандығы   шы-
ғарманның  негізгі   лейтмотиві. 
Ал  исламдық  мотивтерден  құрылған  туындылар  басынан 
бастап интермәтінді болып келеді, алайда, бұл жерде исламдық 
мәтінге сюжеттік мотивтермен леймотивтерді қалыптастыратын 
әдеби реминисценциялар, аллюзиялар қабаттастырылатыны мә-
лім болып отыр.  
Сюжеттің  негізін  исламдық  аңыз  толығымен  құрайтын 
туынды  да   исламдық  сюжет  оған қатыстырылған  кейіпкерлер-
мен бірнеше сюжеттен құрылған туындының мазмұнын бұзбай-
тын, жеке бір сюжеттік тізбекті  қалыптастырады.  
Жеке  исламдық  әпизод  жеке  бір  сюжеттік  желі    ретінде 
дамымайтын,  алайда,    жеке    салынбалы  аяқталған    қосымша 
микросюжетті қалыптастыратын туындыларда повестер мен  әң-
гімелердің сюжеттік-композициялық құрылымы әр түрлі сипат-
қа ие болады; келіп түсетін, хроникалық, контрпунктік, сонымен 
қатар құрылымның әр түрлі  типтері бір  туындыда қатар  жүруі 
де мүмкін екендігіне көз  жетіп отыр. 

 
127 

жүктеу/скачать 1,57 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: