Гасырлар бойьтРесей империясы, одан кейш кецеспктотали-тарлыктертшсаясатпен бшпксырын бупп келди Кдз1рдщозщде де халкымыздын саясат пен саяси жетекш1лерд
§ 1. Кдлдьщ дэу1рдеп саяси он-пЫрлер
жүктеу/скачать 7,25 Mb.
|
Жамбылов Саясаттану (1)
§ 1. Кдлдьщ дэу1рдеп саяси он-пЫрлер Адамзат когамы сиякты, гылым мен бшм, меденистпен еде-биет б!ркелк! дами коймайды. Олардын шарыктап шалкитын, кулдырап тусетш де кезендер1 болады. Тарихта белгш ен ад гаш ерел! еркениетпл1кт1Ношагы болып, кулпырып гулдену Ежелп Шыгыс — Мысыр (Египет), Вавилон (Ирак), Y шастан, Кытай, Парсы (Иран)елдершекелед1. ХУгасыргадейш Шыгыс медениеи Батые медениетшен шоктыгы кеш жогары болып, еркениетткпн улпеш керсеггг Мундаеналдымен математика, геометрия, астрономия, медицина l-иякты накты гьглымдар басым дамыды. Шыгыс елдер1нде жогаргы билж шектелместен монархть!н (халиф, хан, патша,султан, король, император женет. т.) колында бодды. "Жерге мемлекет иелкетедь ал мемлекетбукш халыктын игшп уш!н кызмет етедГ деген кезкарас калыптасты. Патша элеуметпк жагынан аз коргалган топтарга екел!к камкорлык керсетед!, ал онын кол астындагылардын оган ешкандай талап коюга кдкылары жок. Ce6e6i, билеуш! халык алдында емес, тек кудай алдында гана есеп беред!. Бул елдердштэр-пб!, саяси ойы еткен урпактын дестур-салтына 6epiK бер1лгенд1кт1 б1лд1ретш. К,огамда орнатылган тертш eMip баки езгерместей KepiHai. Он-дагы 03repicri адамдардын кудай капщаларын орындамагандыктан туып отыр деп укты. Билис орнатылган тертшти шындыкты, адшетпкт! мемлекетпн каушаздтн камтамасыз етудш куралы деп есептелшдг Батые еддершщ 1ш1нде саяси идеялар Ежелп фектерде катты дамыды. Онда когам Шыгыс еддер1мен салыстырганда коп жагдайда карама-карсы ерктеди Греция ол кезде саяси бытыранкы кун кешкен ел едг Саяси уйым турш жеке мемлекет бол ып санаа-ган калалар (полистер) курды. Патшалык еюметтш орнына арис-тократиялык жене кул исленушшк демократия орын адды. Би-леу Typi сан алуан болатын жене жш ауысып отырды. Ошси ем!р шзу ер61д!, ол саяси сана теориясынын терен дамуына экелдь Совдыктан олардын саяси санасы мифтан теорияга тез ауысты. Кене гректердс саяси гылымга мол мура калдырган ойшылдар кеп. BipaK 6i3 солардын 1ш1нде ен кернеьсп eKi еюл ше—Платон мен Аристотельге токталамыз. Платон б. з. б. 427—347 жылдарда eMip сурдк Шын аты — Ари-стокл. Жасында спортпен кеп шугылданды, жогары керсет-юштергеде жетп. Жауырыны кен бодды. Сондыктан оны Платон (кенжауырынды) деп атап KeiTi. Сол атпен ол адамзат тарихынаа мэнплис каллы. Ол кезде ер ipt галымиыц мектеб1 болатын. Платон атакты фелсафашы Сократтын мектебнще ошп, онын уздк шеюрп болды. Ол каза болганнаи кей1н катты кайгырып, 6ipa3 елдерд! арала-ды. Кейш Афиныга кслш оз мектебш—академияны аилы. Платоннын eKi жуздей енбектер! бар. Олардын iuiitnje бзадщ гылымымызга телей кдтысы бар шыгармалары "Мемлекет", "Саясатшы", "Зандар", "Софист", "Парменид" жене т. б. Платежный ойыиша, адамдар кажетгшктерш жеке-дара етей алмайды. Олар eMip суру ушштамак, кшм eHAipynepi, уй салула-ры женет. т. жасаулары керек. Б1реулер1 епншиикпен, eKiHtiiuiepi т1пн]1Г1л1кпен, уштниплер! курылысшылыкпен, тертпшнлер! епкшинкпен женет. с. с. айналысады. Сейтш, олардын 6epi 6ipirin кана кджетТ1Л1Ктер1н отейд!. Осы б1р*гуд1наркасында когам, мемлекет пайда болады. Мемлекет адамдарды алаламай, байына да, кедейше дс, азына да, кобше де карамай — 6epiHe бipдeй ели? кызмет сту! керек. BipaK будан Платон адамдардын берш тевдеспрген екен деген ой тумауы керек. KepiciHUie, ол адамдар-ЛЫ уш улкен элеуметпк топка (сословиеге): 1) аммдер; 2) коргау-нгылар; 3) ещируидлер erin белд!. Эюмдерге фелсафашыларды жаткызды. Олартабигатынан шындыкты. аки катты, игипк идеясынсаралал, таньш-б1пугекабшетп, икемд! болуы керек. Кяргау-шылар еюмдердщ ой. ниеттерш юке асырады, мемлекетп кор-i айды. внд1руннлер (епншшер мен коленер) OMipre керект! кар-жыларды тауып, мемлекетп материалдык жагынан камтамасыз етедь Олар билеу icine араласпайды. Эр топ езшетшсп кызметп аткаруы керек. Сонда гана едХтдж орнайлы. Б1ртаптан екшш! тапка (ocipece, теменп таптан жогаргы таптарга) етуге болмайды. Кай сословиеде тусан, сонын екш боласын. Адамдарды осылай ж1ктей келе, Платон оларды тым бай немесе ете кедешнккс ж1бсрпа келмедг Себеб], мундайла когамда ортак муддеориамайды. Сондыктан оргаденгейд! унатты. Платон когамдыкменш1кт1 коддап, жеке мешшккекарсытурды. вйткеш когамдагы кшалж1ндерд1, дау-жанжал, кайшылыктарды тудыратын жеке менилк депсанады. Соган орай еюмдер мен жа-уынгерлерде жеке меииик пен отбасы болмауын кадады. Олар ортак игиик ymiH енбек етулср1 керек. Сондыктан оларды адамды кызыктыратын езез1л жеке мудде, баю жолынан куткдргысы келдь Сол себетт олардын эйелдер! мен балалары оргакбодганын жои корд1. Оларды мемлекет ез камкорл ыгына ачуга тию. Платон мемлекетпк курылысты 5 турге бвлдi: аристократия, тимократия, олигархия, демократия жэне тирания. Будардын 1шшде ен жаксысына аристократиялык мемлекетп жаткызды. Онда акыл-естшк, парасаттылыкбилейд!, онын принпиптер! — адамгершшк, абырой* ар-намыс деп саиады. Ертедеп гректердщ саяси ой-niKipjiepiH одан epi дамытып, фелсафасын шынына жетазген улы ойшьш Аристотель (б. з. б. 384—322) болды. Ол ] 7 жасындааты шыккан Платон академиясын 1здсп келш окуга туседк Оны узд1к бтрген сон 20 жыл бойы сонда устаздык enri. Платон дунис салган сон 6ipa3 елдерш аралады. Б. з. б. 342—340 жылдары Македония патшасы II Филиптш шакы-руыменоныкбаласы,болашак император Ескеншрд1 (Александр Македонскийд1)окьпып,тэрбиелсд1. Кешн Афиныгаоралып,ез мектебш (лицещц) ашты. Осында ол 6ipiHuii рет саяси гыдымды пен реТ1Нде Kipri3in, в31 сабакбердь АристотельД! саясаттанудын екеЫ дейтМ содан. Саясатгануга катысты "Саясат", "Афиналык лолития", "Этика", "Риторика" деген еибектер! бар. Аристотель саясатка кенмагына бердк Оган этнканы да, экономичны да енпздк Саясатты адам мен мемлекетпн жогаргы игшп, онын максаты — адамды, мемлекетп жаксы турмыска, молшылыкка, бакытка жеткЁзу деп бшдк Свите тура, ол кул исленушшкт! колдалы, кулдар мен еркп кедейлерге саяси кукык берпакелмедь Аржлхлельдш ойынша, мемлекет—кауымиын дамыган тур», ал кауым—о1басынын дамыган Typi. Мемлекетке адамдар белгш 6ip игииккежету ушш бф1гед1. Ол мемлекетп дурыс жэне бурые турлерге болд1. Дурыс туршемонархияны, аристократияны жене политияны (Аристотель деччри щеп Г репиядагы мемлекетпк куры-лыс) жаткызды. Ал тирания, олигархия мен демократияны мемлекетпн бурые тур] дел санады. Мемлекетп ндарыс туршде еюмдерхалык, ел пайдасын ойлайды, бшик когамга кызмет етедь Ал бурые тур1ндс олар оз бастарынын пайдасын ойлайган кершей. Улы ойшыл саяси баскаруда адам емес зан баскарганын дурыс кердк Ce6e6i, okjm каншалыкты жаксы болганымен сез1мге, ашу-ызага бершмей коймайды, ал зан болса байсалдылыгын. парасат-тылыгын жоймайды. Аристотель Платон айткан когамдыкметшкке карсы шыгып, жеке MCHfiiiKTi жактады. Сонымен катар ол адамдардынаса байып немесе шектен тыс кедейленш кетуш куптамады. Себеб!, мундай-да когамиын турактылыгы бузылады дей келт, орта денгейгп дурыс кордк Саяси ойдын Даму тарихывда айтарлыктай i3 кяддырган Ежелп Рим болды. Онда ecipece атакты тешен, мемлекеткайраткер1 жене ойшыл Марк Тумий Цицерон (б. з. б. 106-43) SMip еурдь Онын"Мем-лскот туралы", "Зандар туралы", "Мвдеттер туралы" деген сцбектер! копке ойгМ. Цицерон мемлекетпн ппйда болуыиын непзп ce6e6i — адамдардын Gipiriii ом!р суруге тырысатын табиги талабынын жене MCHiuiicri коргаумаксатьшан туындайдыдейдь Когамга жене жеке менипкке кол сугуга болмайды. Булардын мызгымастыгын бузу-лнылыкты эдиютллк лен кукыкты корлаумен 61рдей керд!. Цицерон мемлекетт1н курылым Typi оны баскарушынын "MiHeai мен ерюне" байланысты болады деп туйнд]рд]. Баскару-шылардынсанына карай ол мешекетбаскаруды патшалыкбкшк, аристократия (оптиматтардынбшип) жене демократия (халык билт) етш уш турге белль Булардын еркдйсысыныц езшш жаксы жактары мен кемшшктер1 бар. Меселен, патша ракымшылды-гымен жургка унайлы. 6ipaK мунда баска адамдар зан, шешш кабылдаудан сыртта кдлалы жене 6ip адамнын басшылыгы зор-лык-зомбылыкка онай айналып кету! му.мюн. Оптиматтар (аристократтар) даналыгымен багалы, б1раколар усгемддк еткеиде халык ез ерюндтн пайдалана алмайды, билис аксуйектердш суркия то-быньш колында кдлуы мумкш. Демократия болса бостакдыгымен жагымды, 6i рак халыктын голы к бшлп зиянды зардаптарга, "то-бырдыи зорлыгы менесаландыгына" окелш соктыруы мумкш. Цицерон мул11слк тендхк идеясыиа карсы болды, когамдык-саяси катынастарда елеумегпк жктелу мен теназйктл едшстшик депсанады. жүктеу/скачать 7,25 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|