Гасырлар бойьтРесей империясы, одан кейш кецеспктотали-тарлыктертшсаясатпен бшпксырын бупп келди Кдз1рдщозщде де халкымыздын саясат пен саяси жетекш1лерд
жүктеу/скачать 7,25 Mb.
|
Жамбылов Саясаттану (1)
§ 6. XX гасьфдагы саяси шм XIX гасырдын аягы мен XX гасырдынбасында капиталист елдерде орасан зор curcpicrep болды. Мемлекетпк-моиополиспк капитализм монополиялар мен мемлекегпккушж 6ipiKiipAi. Бул системада байлык пен бшнк тогысып, ат тобел.мдсй байлардын куд1ретш одан epi арггыра тусть Буржуазиялык-мемлекетпк: аскери-еншр1спккешеннщ ыкпалы кушейдд. Элеуметпк карым- катынастарды зертгсуде соииологиялык тесшге ерекше коцш белшдк XX гасырдын61ршш1 жартысында Батые елдершде сопидаршм uiiMi кен epic алды. Бул шмнщ непзш салушы француз галымы Л.Дюгидщ (1859—1928) пшршше ep6ip тап ем*рде ез мшдетш ат- Каруы, когамнын ынтымактастыгы мен уйлесушшгш камта- масыз ету! кджет. Ол енбектщ когамдык бел iну iне байланысты таптардьщ б1рлесш жумыс icTeyiHc тура келед!. Бул жагдай капитализмнщ колайсыз жактарын революциясыз, бейбггшшк жолымен женуге мумюцшк жасайды деп санады. Адамдарды елеуметпк ынтымактастыкты ныгайтуга, огаи зияй кслпрерлк ештене жасамауга шакырды. Дюги халыктын егемендтн сынады, оган жана саяси жуйе ретщде "синдикалист федерализме" карсы койды. Онын ойынша, сищщкатгарды федерацияга GipiKTipy жерГ1Л1КТ1 мекемелер-ге оргалык мекемслердщ кей&р баскару MiHaerrepiH бередь саяси плюрализмге акеледь Эскелен елеуметпк-экономикалык жене саяси меселелерд. ic жузвде шешепн билk ертурл] синди-катгарга белшш бермедь Оргалык уюметгщ жумысы барлык синдикатрдьщекшдершен едрылган зан шыгарушы мекемеа аркмлы багдарланады. Дюгидщ ойынша, осылайша капиталист курылыс сакталып, мемлекет ынтымактастык куралына айна-лады. Б1зд1нгасырымызда кенжайылган аристократиялыктеория-•Ын&рг—ШШфШНш Элита деген сез француз тшнде ецжаксы, [рисгелген, сурыптаиган,тандаулы деген магынаны бвдред!. Бул теория бурыннан белг1л1 болатын. Ыракжаиа жагдайда оныжан-гыртып, толыктырып, жетесше жетк1згендер итальяндык саясат-шылар Г. Моска мен В. Парето болды. Олардын ойынша, халык езш-ез! баскара алмайды, оган кабше-п, беШм! жстпейдь Г. Мост (1856-15)41) ''Саяси иймн.цнепздер," деген кггабында саясаткарама-кдрсы eKi таптын — устечшк журпзуцл азшылмктан (элмтанын) жене оган багъшышты кепишпктш (халык, енбекиплер) — курес! Hi н айналасында болатын жагдай деп гуашпредь Ол демократиям карсы шыкты. Демократияны кашре сейлсушмердш диктатурага жету жолында саясатган хабары ша-малы кепшшкп ез кулыктарына пайдаланатын утопия, сагым деп санады. В. Ларето (184$—1923) "Жалпы социология женшдеп трактат" деген енбепнде элита деген атауды саяси инмге 6ipiHiui боп снпздЬ Оныц ойынша, саяси eMip дегеннщез! тандаулылар (эли-талар) арасындагы курес пен олардын орын алмасуц. Когамды саясат, экономика жене ойшылдык саласында гамаша табыска жеткен тандаулылар билейдь Б1рак олар битки адган соц ерте ме, кеш пе кол жеткен табыстарымен шектелш, тынышталады. Оздершщалгашкы сапасын, 1здешмпаздыгын, шыгармашылык ж!герш жогалтады. Осындай кезде когамда бшшске умтылган куш-куаты жеткЫкп жана элита пайда болады. Б1ракбилеудп элита онайлыклен 6epice коимавды. Сондыктан тандаулылардын (элитаньщ) алмасуы куш. тенкерю жэне революция аркылы жузеге асырылуы мумкш. Жалпы алганда, бул когам ушш пайдалы деп санады Парето. Оларкалай болгандада(кушпеинебейбггжолмен болсын) когамнын дамуы элиталардын алмасуы аркылы жузеге асадыдеп корытады. XX гасырда саяси шмде езвдж i3 калдырган немютщ кернекп саясаттанушысы, фелсафашы, тарихшы, элеуметганушысы Макс Вебер (1864—1920) болды. Ол езшщ зертгеу кызмегшш прициш рстшде плюрализм идеясын иепздедь Онын 1здеген басты мэселелер1 — когамнын, шаруашылык eMipiHin, эр турЛ1 елсуметп к топтардын, материаддык жене вдеологиял ык мудделср» мен дши сананын араларында кдндай байланыстар бар. соларды ашуга тырысты. Д1ьш капитализмд! тудыратын белсенд! куш peri нде санады. Вебер елеумегпк курылым мен таптык жанжалдарга елеул! К0Н1Л болдь Бул орайда Маркстщ кезкдрасына карсы шыгып, таптык ерекшел^ктер мен жагдайлардын кеп кырлы бодатынды-гынабасаназараударды. Бил1ккекдтынасына, мартебес!ндепай-ырмашылыктарга жене жекелеген топтардын абырой-атагына. дши жене идеологиялык белплерше карай белудж менпик каты-иастарынан туатын езгешел1ктер сиякты ете-метс манызы бар деп есептедк Саяси елеуметтануда ол билеупи таптын ер турл1 гоптарыныц максат-мудаслершдеп айырмашылыктардан туатын дау-дамай, шиелешстерд! талдауга улксн мен берщ. Оз\ eMip еурген кездеп мемлекетпн саяси eMipiaaeri непзп дау-жанжаддын ce6e6i саяси партиялар мен бюрократгыкаппаратгын арасындага курес-тен пайда болады деп укты. Ол социалисте когамдык катынас-тардын женузне сенбедк оган бюрократиянын ете мыктылыгы туралы тезист! карсы койды. Болашаккогам жумысшы табынын диктатурасы емес, шенеунжгердш диктатурасы болады дедь Ол Ka3ipri элеумстганудын дамуына айтарлыктай ыкпал етп. Империалист буржуазиянын муддесш кездейтш рсакция-шыл саяси багытка фашизм жатады. Онын непзп белплер1 — енбек1шлерд1 басып-жаншуда зорлык-зомбылыктын шектен пас турлерж пайдалану, когам жене адам ем5рш катан, кадагалау жене т.б. Сырткы саясатта фашизм баска елдердщжерш басып алуга багытталады. Бул максатын 1ске асыру ушш ол геосаясат деген теорияны ойлап шыгарды (непзш салушы Ф. Ратцелъ). Бул теория бойынша мемлекегпк eMipi каушЫз, сен!мд'( болу ушш оган жеткшки геофафиялык кешепк, жер кажет. Ал ол болмаса сон-дай жерд! карудын куиимсн камтамасыз ету! керек. Бул реакция-шыл теорияны кез!нде италия, HCMic фашистер1 басшылыкка алеа, каз1р Израиль icKe асырып отыр. Keu6ip жерлерде жана фашистж (неофашиста) идеялар етек ал уда. XX гасырда, ecipece, б1здшел!м1зге кеп кайгы-каарет екел-ген тоталитаризм теориясы лшыш. Ол — мемлекет тарапына и когамнын жене ер адамзатгын oMlpiH катан бакылауга алатын мемлекетпк-саяси курылыс. Тоталитарлык мемлекет когаммен тутасып кетедь Bip партия, 6ip идеология устемшк етедь Ол адамнын жеке басынынкундылыгын багаламайды, оны мемлекетпн куралырелнде пайдаланады. Ол туралы когамнын саяси жуйесш сез еткегще толыгырактокталамыз. XX гасырда либералдык жене консервативт'ис идеялар одан ермен дамиды. XVIII, XIX гасырлардагы либерализммен салыс-тырганда мунда жана кагидалар с-неди Оны жактаушылар мемлекетпн рстгеушипк кызметше кеп мен бере бастайды. Сол аркылы елеуметпк едюеттиикн орнатуга, орташа тапты калып-тастыруга eneyni кекш беледг Ол "аралас экономиканы", саяси одшетшикД niKip алуандышн жене т.б. алгатартады. Консер-ваторлар болса мемлекетпк ретгеугс карсы. KepiciHiue, ол еште-нсге араласпауы керек, шскйа бесеке босгандыяы бершгеш дурыс дет санайды. Эр адам мемлекетке сенбей ез пршшгш ез! ойласын. Тепн бшм берудц медициналык кызмет керсетулц жумыс-сыздарга жердем беруд1 жене т.с.с. азайтуды жактайды. Совда адамдар вденш, юкерлтнартгырьш, жагдайынтузейшдептужы-рымдайды. Сонымен, саясаттанудын калыптасуы мендамуынынкыска-ша тарихы осывдай. Оны б*лмей, адамзаттарихынын бурынгы сы, 6yriHrici жене болашагын бшу киын. Оны окып-бьту — Ka3ipri когамдык жене саяси курылыстын мешн туешуге, онда ергамжн ез орнын аныктауга, егеменд) ел1м1зд1ц азаматтык когам, кукыктык мемлекет куруына белсене араласуына сеггппн Twracpi ce3ci3. Бакылау жэне езж-о?1 тексеруге арналг%н сурактар Саяси гылымнынтарихьш окып-б1луд1н манызы неде? Аристотель мемлекетпн TypiH белгецде кандай елшемд1 басшылыкка алды? Платон, Аристотель, Цицерон жеке менилккекалай карады? Неге? Платон мен Аристотель мемлекетпк баскарудьш Typi ретшде де-мократияга не ссбепн карсы болды? Ортагасырлык саяси идеялардын ерекшел1ктер1 неде? "Макиавеллизм" деген не? Утопиялыксоциалистерд)цсаяси кезкарастарындагы кемшшктер кандай? Олардын еибектер1ндеп жалпыадамэатшк иде»гларга не-лерд! жаткызар едшгз? Когамдык кел1СЁм теориясы деп FieHi айтады? Марксизм саяси екнрд! танып бшуге кацдай улес косты? Ka3ipri кезде марксизмнщ дагларыска ушырау себеб! нсле? Асанкайгы мои утопист социалистер кезкарастарында кандай ортактык бар деп ойлайсыз? Казак халкынын руханя мурасындагы саяси ойларга не жатады? Батые Еуропалагы Кайта еркендеу деу|ршдеп процестермеи ка-3ipri Фздшелдеп саяси процестердшарасында уксастыкбар ма? Болса кандай? II б в л i и. БИЛ]К ЖвНЕ САЯСИ ЖУЙЕ 3 - т а р а у. САЯСИ БШИК § L Бшнк угммы жэне ол туралы тужырымдамалар Саясаттануда саяси бшик теориясы непзп орын алады, Ол саясатпен тыгыз байланысты жэне саясаттын, саяси институт-тар мен барлык, саясат елсмшш менш тусшш-бшуге мумкщшк берсдь Себеб!, саясаттын непзп меселест-~бишк,ал мазмуны — бил»к ymiH курсе жонебилжт! журпзу. Шыгыстынкернекп ойшылы Ибн-Холдун (1332—1406) адамнын, баска жан-жануарлар-дан ерекшелн! — ол бил!к ушш курессд1 деген екен. Агылшыннын ен ipi фелсафашыларыиын 6ipi, когам кайраткер1 болган Бертран Рассел (1872—1970) физикада басты угым энергия болса, когамдык гылымдарда непзп угым бил!к болып табылады деп дурыс айткан. Ал Американын эйгш элеумстгану-шысы Талкотт Парсонс(1902—1979) экономикалык жуйеде акша кандай орын алса, саяси жуйеде бшик те соншалыкты орын алады деген. Сондыктан бул курстагы баска такырыптардын 6epi бил пеке байланысты келедк Бил не жвшнде галымдар арасында ер турл! аныктамалар мен тужырымдамалар бар. Солардын. непзплерше кыскаша токтала кстейк. Телеологияяык аныкта,ма бшпкт! белгш 6ip максатка, белплеген нетижегс, корытындыгажету иумюшцп деп тус»нщрещ. Мысалы. агыяшын фелелфашысы Т. (1588— 1679) бил!кбо-лашакта игшкке жетудшкуралы жене ем^рдщ 03i елс-влгенше бшнк ушш узд*шз умтылыс деп жазды. жүктеу/скачать 7,25 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|