Гасырлар бойьтРесей империясы, одан кейш кецеспктотали-тарлыктертшсаясатпен бшпксырын бупп келди Кдз1рдщозщде де халкымыздын саясат пен саяси жетекш1лерд

32
v iii к)
33

дел дукиекорлык, байлык сонына туспеудх. арамдыкпен мал жи-мауды уатыздайды, паракор эюмдердщ о дуниеде тартар жаза-сын естершс салады.
Казак халкынын рухани мурасында мэнгипк \з калдырган аты анызга айналган акын, жырау Асанкайгы Себитулы (XIV г. аягы - XV г. басы). Ол алгашкы казак хандары Керей мен Жешбскке акылшы, жас мемлекетпн жалынды жаршысы, ураншысы бол­ды. Оны Ш. Уэлиханов "кешнелшер философы" деп атаман. Хан мен карапайым халыктын арасында игшк ушш талас-тартыс, дау-жанжал туганда, оны ушыктырып, ерб1тпей ретгеудщ жолын, "ымырага кеду'' теориясын усынган. Ол елше мзнгшк азык бо-ларлык жер1 шуйгш, ырысы мол коныс, сырткы жаудан корган боларлык колайлы жер - " Жеруйыкты" ГЖидел1байсын" деп те айтады) !здеген, халкынын болашагынойлаган. "Жеруйыктын" суы сут, топырагы май, тасы алтын, агаш басы толган жемк-жи-дек, жут болмайтын, кайгы-каареттен аулак ВДПЫ коиыс; ол елд1 жау алмайды, онда ел аласы, ру галасы жок, жаугершЫкт! Штйт- Асанкайгынын мундай жерд! i^Aeyi ейгш утопиялык социалистер Томас Мордын "УтопиясьГ мен Т. Кампанелланын "Кун каласындаш" саяси идеялармсн уйлесш, жымдасып жатыр.
Асанкайгы Жешбек хаига арнауындд:
"Ай, хан, мен айтпасам бишейсщ, А йпщанша квнбейсщ, Шабыдып жаткан халкыц бар, Аймагын коздеп кормейсщ. Кымыз iiuin кызарып, Мастанып, к&зып терлейсщ. Оз'щпен баска хан жоктай Елеуреп неге с&йлейсщ ?! Корган салдьщ бейнет кып, Кьаметшщ жатыр Шп-жеп. ...Оны неге бшмейсщ ?! "—
деп шабылып жаткан халкын ойлаюай, ез кунш куйтгеп жатка-нын, кызметкерлердт елд1 талап iuiin-жсп жатканын ханныц
бетше басып, шенейдь
Казак халкынынтарихында ешпес i3 калдырган хандар да бар. Оларга Ласьш, Ес'ш хандар жатады. "Косым ханныц каска жалы " «Ест ханныц ескх жалы" деп халык олар жасаган зан, тэртштерш кепке дейш умытпаган. BipaK ©южшке орай, олар б1зге дейт жетпедт Ал Теуке ханнын "Жет1 жаргысьГ непзптен сакталган.
Женпрд1нбаласы Теукехан 1680 жылы гакка отыргавда казак хандыгынын iiriKi жене сырткы саяси жене экономикалык жаг-дайы ауыр ед1. Рубасылар, сулгандар езшшс белек билепа келдь Орта Азия билеуш1лер1мси карым-катынастураксыз едь Мунын Пар! казак мемлекетппнщ тутастыгына, сырткы шапкыншылык-П1Н KopFanyra нуксан кел*прд1. Сондыктан хандьпс еюметбшипнщ Педелш KeTepin, аксуйектердш бел! н in, окшаулануын токтату, халыкты 6ipiK'ripy ymiH Тэуке хан "Жетгжаргы "деп аталган казак одсг-гурып зандарынын жиынтыгын жасатгы. Онда кукыктык терпи пен MCMJiCKcniK курылымныи непзп принцинтер1 айкын-далды, Amu айткднди, жсрдауы, жеирдауы, кундауы, мал-мулж дпуы, урлык-кпрлык* ийыи-жазп, илым-салыкженей б. карала-ДЫ. "Жст| ЖПргы" иормгишры кнулакан дау-дамайларды тежеп, РУЛПР Просыпдагы тартысгарды бессндитп, когам iшiндeri ала ауыддыкааайып, ел бойбИ ом1рсурдг.
Теукехан "ХалыккецссГ мен "Билср кенесш" турактыорган IWTlrUC кальштастырып, релш арттырды. вз кеиеанде халык­тын, олекжарды месслелер'|н: кешкон,елтыныштыгыменб1рЛ!П, сырткы жаудан коргану женет. с. с. жуйеш турдеталкьшапотыр-№.
Слйыл келгенде, Теуке хаи казак когамына тубегейл1 (Kirepicrcp экелген ipi реформатор болды.
XIX гасырдыц екшвл жартысында казак даласында саяси иде­ология рст»нде агартушылык кен epic алды.
Бул кезде казактынулы галымы, агартушы-дсмократ, саяхат-нп,!, этнограф, Орта Азкянын, Казакстаннын, Батые Кытайдын тирихы мен медениетщзерттеуцп Шокан Уэлиханое{ 1835—1865) OMlp сурд!. Ол атакты Абылай ханнын me6epeci ед1.
Шокдн ез oMipiniH непзп максаш—халыкка кызмет ету, онын максат-муддесш папва шенеушктер! мен жерпл1кт! байлардын аорлык-зомбылыгынаи коргау, колынан келгенше онын рухани ЖШ-ie мэдени еркендеуоне ыкпал жасау деп болд).
Шокан Азия мен Казакстан жагдайындахалыкты аяусыз канап, сонын, «втижесшдебилеп-тестеушшердщорынсыз баюына жол П1пат1>!н нерсс—олардын кол ындагы шеказбшвк деп укты. Сон­дыктан халыкты канаудан куткару ушн бай-манщтардынбилтн ЖОЮ i гемесе тым болмаса олардын саяси устемд!пн шектеп, букара Халыктын демократиялык кукыгы мен бостандыгын кенейтпек 00JUU>i. Жалпы, ол бил1ктт халыктын ерюмен шектеуд! дурыс деп
СШ1Ш1Ы.
Галым сол кездеп казак едшдеп тэртнтп езгертпек болып, когамдык курылысты жанартудын жолдарын гздеш. Бул ретгеол революииялык емес, реформалык жолды калады. Ал реформа жасау ушш халыктын талап-плепн, максат-муддссш, ултгык мiнeз-к¥лкын жете зертгеу керек. Сонаа гана реформа ти!мд. бо­лады дели
Шокан когамнын nporpecii турде алга дамуы материалдык вл-аукатты жетад^руге байланысты екенш терен тус.нд1. Сондык­тан ол экономикалык, елеуметпк, саяси реформаларга улкен мен берд]. "Сотреформасы жайъшда хат'^? деген енбепнде ол: "Бгдши, заманымызда халыкка етеие жакын, ен манызды, сонын мукта-жынат!келей катысты реформа—экономикалыкжене елеуметпк реформа. Ал саяси реформалар экономикалык iercpai жузегеасы-ратын курал репвде кершбек, ейткен! ep6ip жеке адам жене буки! адам баласы кауымдасып езшш тупю максаты материалдык ел-аукатын жаксартугатырысады. Прогресс дегешм1здеосыган сай келедГ — RcPt&\ (Ш. Уалиханов. Тацдамалы. Алматы, 1995, 127-бетУ
Бул енбепнде Шокан патша уюметшщеотшк реформасына карсылык б!лд1р]п, кдзакгар арасында ез тшнде ететш, ертсден етене таные билер сотынынсакталуын талап erri. Онын, ашык-тыгын, жариялылыгын, демократиялык принциптерш жогары ба-галады.
Шокан сол кездеп патриархгык-феодаллык казак когамынек! топка: 6ip жагынан, султандар мен билер, байлар мен кожалар болып, казак когамынъш, мертебел1 тобъша, екшци жагынан, "дала пролетариаты" деп атап, кедейлср тобьша беддь Бул тол-тардын мудделер! 6ip-6ipiHe муддем кдйшы деп биии.
Уелиханов казак жерше ектемдГк пен зансыздык екелген пат-шалыкотаршыл укшетп батыл сынады. Казак халкынын каран-гылытын пайдаланып "ашыктан-ашыкаямай сорады" деп, хал-кынтонап жаткан патша lucneyHiKTcpi туралы ашына жазды.
Шокан адамдардын адамгершшк касиеттерш дамьпу ушш олар еркш болуы шартдед!. Ол ерюнджт» де дурыс пайдалана бшу керек. Ол yuiin халыктын сауаты жогары болуы тшс деп тужырымдады.
Бул кезде казак халкынан шыккан улы устаз Ыбырай Алтыи-сарин (1841—1889) до OMip сурдь Ол халыкты дуниеге "дурыс кезка-распен" кдрауга торбислеуд! езшш непзп максаты етш койды. Тек бшм, агартушьшык кана букара халыкты билеп-тестеу­пплердш кысым-кыспаганан куткара алады деп, барлык куш-ж!герш олардын бшмж кетеруге арнады. Адамдарды ойындагы бос киялдардан арылып, дуниенн i акикатына кездерш ашып, шын меишде алга жылжитын, nporpecTiK жолга Tycipyre тырысты.
Ыбырай "Казак даласындагы жут жонжде" дегеи енбепнде халкьтнынболашагы отырыкшылыкка кошу женеепн шаруашы-лыгымен айналысуда деп атап керсетп. SipaK оны ез ерк.мен, ыктиярымен б!ртшдсп icrcyre тшс. Сондыктан кешшш казак-тарды кушпен отырыкшылыкка айналдыруга болмайды деп, оган узиш-кее1лд1 карсы шыкгы.
Ыбырай адамдарды ic-эрекетке ынталандырып, жумыддыра-тын непзп ссбеп — ем1рл.к кажетпктер, атап айтканда, OMip суру, 6ijiiM алу, медениетке умтылу жене т.б. кажетгшктер деп есептедк Сондыктан да адамдар оларга талпынады. Бул умтылыстан келш, бидеудщеск! турлерш езгерту кажеттшп пайда болады дедь
Ыбырай казак кыздарын оккгуга ерекше кешл белдь Сон­дыктан ол 1887 жылы Ыргызда 20 орындык интернат жене казак кыздарына арнайы мектеп ашты. Улы устаздын кажырлы енбе-riNin аркасында XIX гасырдын 70—80 жылдарында казак дала-сыпда коптеген мектеп ашылды. Ол мектептердш максаты казак жаетарыи жогары адамгершшк рухындатербиелеу деп укты.
Бул кезде казактыи кеменгер данасы, зангар акыны, аскан агаргушысы, жазба едебиет!м1зд1Н непзш еялуыы Абай Кунан-Снт (! 845—1904) та eMip сургеи едь
Абай казак даласында барлык жаксылыктын, жаналыктын жаршысы болды. Ол адамды "акыл, бшм, epiK" жогары дережеге Koicpin, аскактататындай когамнын nporpecTiK дамуын ансады. Игшкп, парасатгы когам орнату Абай енбектершшбасты багы-Ti>MibiH6ipi болды. Сондыктан ол барлык адамдарды e3inni ем1рде кдлай усталый, игшккс, акылга сыйымды ic кггедам бе деп кунше немесе аптасына, тым болмаса, айына бГр рет оз-езшеесеп беру-гс шакырды.
Абай патша еюмепнш.сойылмн согып, байлардын муддесш Коргайтын карапайым халыкты езуип старшина, би, болыс жене т.б. ткдмшерлер сиякты елеуметк топтынкогам дамуына кедерп KCJiTipin огыргандыгын жаксы туеше 6ijwi. Сондыктан ол ел бас­кару жуйеешс жана зан, ережелер енпзуд1 армацдап, сол жолда Жуздси аса бабы бар ереже жасаган (М, дуезов. Шыгармалар, Ал­маты, 1969,12-тт, 295-бет).
Абай кандай адамнын болмасын елеуметпк жагдайын жак-сартып, рухани гулденд!ретш енбек, сонын аркасында ол буюл адамзат когамына кызмет етсл! деп санады. Одан epi ол:

жүктеу/скачать 7,25 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: