§ 5. Казак даласыпдлоы саяси ой-ишрлер

Бабамыз гылымнын сан саласы бойынша 160-тан астам трак-таггар жазып, артына мол мура калдырды. Саясатгануга байла­нысты "Ракымды кала тургындарынын кезкарастары туралы", ^и Азаматтык саясат", "Бакытка жетужолдары", "Саясат туралы" деген е»чбектер1 бар.
Улы ойшыл "Ракымлы кала тургындарынын кезкарастары ту­ралы" деген саяси трактатында мемлекетп адамдардын оз кажепн 6ipnccin когамдык жолмен жаксылап канагаттацлыру утшнжаса-ган уйымы деп бши. Онын пайда болуына TipiriiniK ушш курес айтарлыктай ыкпал етед». Сондыктан адамдарды 6ip-6ipine кемектеслрш. барлыкжуртп>!Н жаксы турмысынакам жеп, кам-корлыкжасаган мемлекет кана ез мшдетш аткара алады.
Эл Фарабидын ойынша когамдагы барлык киыншылыкты женетш, бакытка жетюзетш - акыл-napacai, адамнын акыл-ойы. Сондыкган адам аянбай. тынбай гылымды, бшмд! Hrepyi керек.
Эл-Фараби баскаруды кайырлы жене кайырсыз етш ек1гс беледк Кайырлы, бипмдЬ малениегп баскару халыкты бакытка бастайды, олардыц ic-ерекстш. epiK-касиетш осы жолга багыт-тайды. Ол ушш баскару зан куилне, ип теж1рибеге непзделу1 THic. Ал кайырымсыз, надан баекдруда тер*с ерекеггер мен жа-ман касиетгер бой алады. Сондыктан ол надан адам баскарган, озбырлыкка суйенген, кайырымсыз, катал мемлекетпк тертш-п етк!р сынайды. Ол MiHci3 мемлекетп уагыздайды.
Эл-Фараби алгашкылардын 6ipi болып адамды ардактап. ас-кактатгы. Онын айтуында, адам бакытгы болуга лайыкты, сол бакытын ол табуга тшс. Оган езш1ц ic-ерекетцйц, жумысыныц, тынымсыз 1здену1 мен оку-уйрену нетижесшде жетуге болады. Ал адам жаксы да дурысбаскарылатын когамда гана шын межнде бакытгы вмхр суре алады дедь
Улы дана халыктар достыгын насихаттады. "Бакь1тка жету жолында барлык халыкб1р-б1рше кемектссетш болса, жер бет! тугсл1мен берексге толады" деген сездер! тап буг гнп кунге сэйкес келш тургандай гой (Эл-Фараби. Философиялыктрактатгар. А., 1972,305-6.).
Бабамыздын "Гылымды топтастыру жене аныктау туралы ютал" деген енбепн дуние жуз1 галымдары жогары багалады. XI— XII гасьгрлардд ол кене грек, латын жене т. б. тшдерге аударыльт елемге аян болды. Батыстын кейшп 3cprreymbiepi бул трактат-ты орта гасырдагы гылымнынэнциклопедиясы деп атады.
Эл-Фарабвдынбай мурасы Шыгыс халыктарынын саяси са-насьш жет!лд1рш, сан гасырлар бойы гылымнын ер тургл салала-рын дамытуга ип ecepin типздь
Жует ХасхаджибБаласагуни (1021—1075)—аты елемге eйriлi акын, фелсафашы, когам кайраткер! болган. Онын ем1рбаяны ту­ралы деректер аз. Жует туралы маглуматтарды 6i3 онын непзп енбеп "Кутадгу бшк" (^Бакытка жетазуш? бипк", кейб!реулер "Бакыггылык жэшишм" деп те аударыпжур)дастанынанбшем!з. Бул енбектщерекшелт —ол сол кездеп ресми араб тшнде емес, езшш ана тш — турк тшнде жазылгандыгы. Ол, б1рщ1шден, араб, парсы тщдерш жете бьчетш Жусштщ ез елше, ез тшне деген суШспеншшгш, ултжандылыгын бшпрсе_; екшшщен, сол кезде Орта Азияда билж курган карахандыктар еулетше (динас-тиясына) TyciHiKTi болу ушш жазылса керек.
Жусш доу1р]нде караханлыктардын жеке елке билеуш1лер1 езара билжке таласып бастары косылмады. Сондыктан "Кутад-гу бшкте" мемлекетп орталыктандыру, онын б^рлт, мемлекетп баскару маселелерше басым кешл белшген. Ол—тек саяси трак­тат кана емес, онда ем1рдш мен-магынасына, адамнын тагдыры, онын.когамдагы орны мси рел1, халыктынмшез-кулкы,салт-са-насы, едет-гурпы жене т. с. с. туралы кезкарастар жинакталган улксн шыгарма. Ол шындыкка, бакытка жетудш адамгершшк жолдарын 1здсйдь Эдьчет, акыл, ракымдылыкты жырлайда. 0м[рдееди] зацды, ерк1нд!кт1 ансайды.
Кдзакхалкынын ipi ойшылдарынынйрше Кожа АхметЙас-сауи (1093-1157) жатады. Оныцбасты шыгармасы "Диуани Хик~ мет" ("Даиалык югабьГ). Ол енбепнде едищкп, имандылыкты, и I ын ш ылдыкты, мей1р1мдшкп жырлайды.

жүктеу/скачать 7,25 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: