Ген кәнігі эпитеттің үстіне жапырағы қуарған

410
тұлғаның да, басқа формалардында (мысалы
, -ар, -у, -са
 
аффиксті тұлғалардың да) сыры ашылмақ.
Әрине, Абай өмір сүрген дәуір араға ғасырлар емес, онда-
ған жыл салып, кеше ғана өткен, бізге соншалық таяу кезең
болғандықтан, Абай немесе Ыбырай сияқты жазба әдебиет 
өкілдері тілінің морфологиясында қазіргі кезбен салыстыр-
ғанда байқалатын ерекшеліктерден гөрі, ұқсастықтар әлде-
қайда көп екені даусыз. Сондықтан әдеби тіліміздің қалып-
тасу тарихын зерттеу ісінде ол ұқсастықтарды атап көрсетіп 
жатудан гөрі, ерекшеліктерді зерттеу, сол арқылы грамма-
тикалық (морфологиялық) тұлғалардың даму процесін байқау 
бұрынырақ тұрған міндет сияқты.
Абай прозасындағы (ішінара поэзиясындағы) синтаксистік 
категориялардың да бірқатарына назар аударуға болады. Бұл
ретте, алдымен, сөйлем конструкциясына тоқталайық. Сөй-
лем мүшелерінің орын алмасуы жалғыз Абай прозасында 
емес, ауыз әдебиетіндегі қара сөз бөліктерінде де, Ыбырай 
шығармаларында да, алғашқы шыға бастаған баспасөз тілінде 
де (мысалы, «Дала уалаяты газетінің» тілінде) ұшырасады. 
Бұл құбылысты, кейбір зерттеушілер тұжырымдағанындай, 
«Абайдың орыс тілінен алған үлгісі» деп түсіндіруге болмас. 
Ол ерекшеліктің негізін, ең алдымен, жалпы сөйлеу тілінің 
нормасынан, ауыз әдебиеті дәстүрлерінен және проза норма-
ларының қалыптаса бастаған тарихынан іздестіруіміз жөн 
сияқты. Осыдан кейін ғана Абай, Ыбырай сияқты орыс тілінен 
әсер ала білген, оның (орыс тілінің) синтаксистік норма-
ларының кейбірін саналы түрде ана тілінде қолдана білетін 
адамдардың шығармаларынан өзге тілдік нормаларды іздестіру 
орынды болмақ.
Деп
-пен тұйықталатын сөйлем құрылысын қазақтың ауыз 
әдебиеті мұраларынан (олардың ішіндегі қара сөзбен айтыла-
тын үзіктерден) молынан кездестіруге болатындығын былай 
қойғанда, бұл конструкцияның жалғыз бертіндегі қазақ тілі 
емес, басқа түркі тілдерінде де бар болғандығын әріректен 
алынған фактілер көрсете алады.
1914 жылы Карши қаласынан өзбек тілі дамуының ер-
теректегі дәуіріне жататын ескерткіштің бірі – «Тефсир» та-
былды. «Тефсирде» Құранның XVIII сүресінің аудармасы мен 

411
кейбір сүрелеріне көне өзбек (және тәжік) тілінде жазылған 
түсіндірулер бар. Бұл «Тефсир» XIII ғасырда жазылған болар 
деп жорамалданып жүр. Тіліне қарағанда, табылған «Тефсир» 
XI-XIV ғасырлардың нұсқаларына жататын тәрізді.
47
Осы «Тефсирден» мысал келтірейік: «Дакjанус анларні 
ускунда укіді, аjді:–Сізлар кімка табінурсізлар, каjу дін тутар-
сізлар,– 
теб
»; «...Қоjчі анлар қа аjді: «Сізлар кімлар сізлар, 
кайғару барур сізлар», – 
теб
».
Бұл сөйлемдер құрылысы жағынан қазақ тілінің 
деп
-ке 
аяқталатын сөйлемдерінен өзгеше емес, соларға ұқсас. Де-
мек, бұл конструкция, кейбір зерттеушілер айтқанындай, Абай 
енгізген жаңалық емес екендігі байқалады. Осы құбылыстың 
өзі бұл мәселені өте әріден басталатын басқа түркі тілдері та-
рихына да, қазақтың өзінің ауыз әдебиеті мен жазба әдебиет 
нұсқаларына да үңіле отырып зерттеуді қажет етеді.
Қазақ әдеби тілінде (прозада) төл сөз категориясының 
қазіргі дәрежеге жеткенге дейінгі қалыптасу процесін байқау-
да Абайдың я Ыбырайдың шығармаларының тілін немесе 
басқа жазба нұсқалардың тілін зерттеудің ерекше мәні бар. 
Абай шығармасынан төмендегіше құрылған сөйлемдерді 
кездестіреміз: 

жүктеу/скачать 6,92 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: