Ген кәнігі эпитеттің үстіне жапырағы қуарған
жүктеу/скачать 6,92 Mb. Pdf көрінісі
|
Кітаптар 25-36
- Бұл бет үшін навигация:
- -ар /-ер аффик- сімен жасалған есімше тұлғасы. -ар
| Абай шығармаларында
-ар/-ер жұрнақты тұлғаның қолданылуы Әдеби тілдің дамуына үлес қосқан ірі-ірі ақын, жазушы- лардың қай-қайсысы да жалпыхалықтық тілде жазды, бірақ олар халықтың сөйлеу тілінің лексикалық және грамматикалық элементтерін өңдей, қырнай пайдаланды да, жетілдіре түсті. Қазақ әдеби тілінің қалыптасып, әрі қарай даму процесінде ақын, әрі жазушы – Абай Құнанбаевтың орны айрықша екені мәлім. Қазақ әдеби тілінің негізін қалаған ұлы ақын Абай халық тілінің бар мүмкіншілігін сарқа пайдалана отырып, оны шыңдай түсті. Грамматика тұрғысынан алғанда, халық тілінде қолданылатын бірқатар тұлғалардың қызмет шеңберін кеңейтіп, шебер пайдаланды. Солардың бірі – -ар /-ер аффик- сімен жасалған есімше тұлғасы. -ар жұрнағы арқылы жасалған есімше келер шақтың мағынасымен қатар, белгілі бір шаққа қатысы жоқ, әрдайым, үздіксіз болып тұратын іс-әрекеттің, яғни «бастауыштың тұрақты, өзіне тән, әрқашан өзімен ғана өтіп жататын қимыл- дың» 80 мағынасын да береді. -ар аффиксті тұлғаның бұл қызметте қолданылуы ауыз әдебиеті шығармаларында жиі кездеседі. Әсіресе қазіргі кезде болып жатқан іс-әрекет емес, дағдылы түрде әрдайым бола- тын (қазіргі кезде де, болашақта да, өткенде де) жалпы іс- әрекетті әңгіме ететін мақалдарда, нақыл, өсиет сөздерде етістіктер - ар жұрнақты тұлға арқылы беріледі: «Ат айналып қазығын табар, Ер айналып елін табар » ; «Туған жердей жер болмас, Туған елдей ел болмас »; «Қолы қимылдағанның аузы қимылдар »; «Есік алдында төбең болса, ерттеп қойған аттай болыр (-ар), Аулыңда қартың болса, жазып қонған хат- тай болыр (-ар)» (Алтынсарин Киргизская хрестоматия. - Ч. I. - С.107); «Алыс пенен жуықты жүрген білер, Ащы менен тұщыны татқан білер » (Лютш Киргизская хрестоматия. - 1883); «Ат аяғын тай басар » . Халықтың ауыз әдебиеті қазынасындағы өсиет толғаулар- дағы және шешендік сөздердегі етістіктер де көбінесе -ар 80 Кононов А.Н. Грамматика современного турецкого литературного языка. - Л., 1956. - С. 220. 460 жұрнақты тұлға болып келеді. Бұларда да іс-әрекет барлық кез- де де орындалу мүмкіндігі бар, потенциалды қимыл болады: Қошқар болар тоқтының маңдай жері дөң болар, Адам болар жігіттің айтқан сөзі жөн болар. Би болатын жігіттің төбеде болар жұмысы, Мерген болар жігіттің жебеде болар жұмысы. Қаса нардың белгісі – шашасын сазға малдырмас, Қас жүйріктің белгісі – құйрығынан алдырмас Қас шешеннің белгісі – топтан торай шалдырмас 81 . Таудан аққан тас бұлақ, Тасыса құяр теңізге (Радлов В.В. Образцы народной литера- туры тюрских племен... - Ч.. III. - Спб., 1870). Қара суға қан құйсаң, ағар, кетер, Жат кісіге қыз берсең, алар, кетер (Сонда). Мақалдарда, өсиет-толғауларда - жүктеу/скачать 6,92 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|