Ген кәнігі эпитеттің үстіне жапырағы қуарған
Абай шығармаларындағы ыңғайластық
жүктеу/скачать 6,92 Mb. Pdf көрінісі
|
Кітаптар 25-36
| Абай шығармаларындағы ыңғайластық
жалғаулықтардың көрінісі Абай тілінде ыңғайластық жалғаулық ретінде менен (> мен), дағы (> да), және (~ жана), һәм (> әм), уа тұлғаларын кездес- тіреміз. Бұлардың ішіндегі соңғы екеуі, негізінен, «Қара сөздер» текстерінде ұшырайды. Менен (> мен) форманты Абай шығармаларында, қазіргі- дей, екі түрлі қызмет атқарады: бірінде ол құралдық (инстру- менталдық – қаламмен жаздым) және бірлестік (комутативтік – баласымен келеді) мағынада, екіншісінде бірыңғай мүшелер мен құрмаласқа енген жай сөйлемдерді байланыстырушы жалғаулық шылау қызметінде жұмсалады. Бұл форманттың Абай шығармаларындағы қызметі қазіргі нормамен дәл түсетіндіктен, оны талдап жатпайық. Дағы (> да) форманты да Абайда екі түрлі қызмет атқарады; ең әуелі, ол сөйлемнің белгілі бір мүшесінің мағынасын күшейтіп, оған баса көңіл аударту үшін жұмсалады: «Өтірік көрмегенін көрдім деуші куәлар да әлдеқашан дайындап қойылған» (II, 160). «... Ызалы күлкі өзі де – қайғы» (II, 162). «...Еңбек қылсаң, қара жер де береді, құр тастамайды» (II, 162). Бір көңіл аударатын нәрсе – осы қызметте дағы формантының ықшамдалған варианты көбірек кездеседі. Дағы тұлғасының екінші қызметі – бірыңғай мүшелер мен бірыңғай сөйлемдерді байланыстыру болады. Қазіргіге қарағанда, Абайда жиірек ұшырасатын дағы варианты осы қызметте көбірек кездеседі: «Сонда есті адам орынды іске қызығып, құмарланып іздейді екен дағы күнінде айт- са құлақ, ойланса көңіл сүйсінгендей болады екен» (II, 1). «Адам ата-анадан туғанда есті болмайды, естіп, көріп, ұстап татып ескерсе, дүниедегі жақсы-жаманды таниды дағы, сон- дайдан білгені, көргені көп болған адам білімді болады» (II, 175). Қызметі жағынан дағы (> да) форманты да Абай тілінде қазіргі қолданысымен бірдей түсетіндіктен, мұны да талдамай- мыз. 453 Қазіргі өнімді жалғаулықтардың бірі – және 77 Абай тілінде, негізінен , екі түрлі қызметте келеді. Абайда және сөзі көбінесе ыңғайластық жалғаулық ретінде емес, «тағы, тағы да» деген үстеу мағынасында жұмсалады: «Ол қыстауынан айрылған және ( – тағы) біреуге тиіспек» (II, 159). «Жастықта бұл қызықтан соң және (– тағы) бір қызық тауып алатын кісімсіп...» (ІІ,171). «Олай болғанда және ( – тағы) не ойлайсың» (ІІ, 182). Абай және сөзін үстеу мағынасында әсіресе өлеңдерінде жиі пайдаланады: Туысқан, туған, құрбылас Қызығымең және жоқ (І,198). Осыларды бұзатын және үш іс бар (I, 244). Шырағым, мастықпенен қылыппын деп, Әуелгі сөзден танып және алдайды (I, 277)’ Жеті күн жынды болар суын ішкен Жеті күн өткеннен соң және оңалар (I, 268). Таң қаламын алдыңғы айтқанды ұқпай, Және айта бер дейді жұрт тыным бермей (І, 96). Және сөзінің «тағы, қайтадан» деген үстеу мағынасында қолданылуы қазіргімен салыстырғанда Абай заманында өнімдірек болғанын айтамыз. Өйткені Ы.Алтынсарин проза- сынан да «тағы» мағынасындағы және сөзін табамыз: «Күндерде бір күн Сәтемір ойлап жүріп, бір ескі тамның түбінде шаршаған соң сүйеніп, жан-жағына қарап жатса, бір аяғы ақсақ құмырсқа тамның төбесіне қарай өрмелеп бара- ды да, орта шеніне барғанда құлап түседі, тұра салып тағы да өрмелейді, үшінші рет өрмекші жаңа (~ қайтадан) тырмысады» (Киргизская хрестоматия. - Ч. 1. - 1879. - С.2). «Бітегенеден соң 77 Бұл жалғаулыктың және түріндегі орфограммасы – соңғы кездің жемісі. Тіпті қазірге дейін, 20-30-жылдарда бұл сөз жуан дауыстылармен тұлғаланушы еді (жана) жалпыхалықтық ауызекі тілде де бұл сөздің жуан вариантының қолданылуы басым болуы керек. Абай да мұны жуан түрінде пайдаланғанын өлеңнің ұйқасына қарап дәлелдеуге болады: Бала туса, күзетер шылдахана. Олар да өлең айтар шулап жүктеу/скачать 6,92 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|