Ген кәнігі эпитеттің үстіне жапырағы қуарған

533
лап етеді. Мысалы, Абайдың аралас буынды, әртүрлі тармақты 
«Қатыны мен Масақбай», «Тайға міндік», «Кешегі Оспан», 
«Ем таба алмай», «Қызарып, сұрланып» тәрізді өлеңдерінің 
синтаксистік түзілісі – қазақ поэзиясында бұрын болмаған, 
мүлде тың құбылыс. «Сөз түзелді, тыңдаушы, сен де түзел» 
деп жаңашылдыққа шақырған ойшыл, ақылды лирикалық 
геройдың өзінің моральдық-этикалық, азаматтық талап-
талғамын, күйініш-мұңын білдіретін «Сегіз аяқ», «Бай сейілді» 
сияқты өлеңдерінің өлшемі мен ырғағының сонылығына орай, 
олардың синтаксистік құрылымы да жаңа, өзгеше. Абай өлеңді 
композициялық бөліктерге ажыратуды жүйелі түрде енгізді, 
өлең түзілісіне инверсияның жаңа түрлері мен тасымал амал-
дарын кіргізді, өлең сөзде проза синтаксисіне жуық келетін 
конструкцияларды қосты. Қысқасы, Абай өлең синтаксисін 
оның тақырыбы, идеясы және стилімен үндестірді.
Міне, схема түрінде ғана баяндалған бұл проблемалардың 
әрқайсысы – бір-бір монографиялық тақырып. Мақалада 
осылардың біреуінің бір ғана қырына назар аудартпақпыз. Ол 
– ұлы ақынның жеке сөздерді өлеңнің мазмұнына (идеясы мен 
тақырыбына), шарттарына (ұйқасына, өлшеміне, композиция-
сына) орай қолдана білу принциптері мен шеберлігі жайлы.
Өлең тіліне пайдаланылған сөздер, ең алдымен, образды 
дәл беретін және оқырман сезіміне әсер ететін болуы керек. 
Бұл – аян нәрсе. Бірақ сол әсерлілік, образдылық үшін де жеке 
сөздердің өз бойындағы мағынасы, экспрессивтік бояуымен 
қатар, олардан тыс өзге шарттар да қажет.
Сөйлеу тәжірибесінде, әсіресе көркем әдебиетте сөздер тек 
бір нәрсені (затты, сынды, қимылды) атап қана қою қызметін 
атқармайды, айналасындағы басқа сөздерге де қызмет етеді. 
Демек, сөздің белгілі бір мақсатты өтеуі үшін контексте 
оның өзге сөздерге де иек артуы, яғни бір-бірлеріне «қызмет 
көрсетулері» керек екенін Абай өте жақсы сезінген. Сондықтан 
да бір өлеңнің ішіне семантикалық бояулары жағынан үндес, 
бірін-бірі айқындап, толықтыра түсетін сөздерді шоғырлап 
келтіреді. Мысалы, «Байлар жүр жиған малын қорғалатып» 
деген шағын өлеңінде ақын өз заманындағы қоғамның аса 
жағымсыз типтерін суреттейді. Сондықтан мұнда 
сұм-сұрқия, 

534
қу, білгіш 
деген зат есімдерден бастап, 
қорғалату, Құдай ату, 
бұтып-шату, есіру, ісіп-кебу 
(ауыспалы мағынада), 
қабару 
(бұл 
да), 
ит ырылдату, белшесінен шығынға бату, әбден сілесі қату, 
Құдай қалжыратып құмар қылу 
деген етістіктерді қолданады. 
Бұлардың әрқайсысы экспрессоид – әрқайсысында жағымсыз 
қылық, іс-әрекетті білдіретін мағынамен қатар, сол мағынаны 
әсерлі етіп көрсететін бояу бар жоқтан барды жай 
айту 
емес, 
бұтып-шату, 
құр 
мақтану 
емес, 
өсіру, 
жай 
шығынды болу 
емес, 
шығынға белшесінен бату, 
жай 
құмар қылу 
емес, 
Құдай 
қалжыратып құмар қылу 
т.т. Бұлардың әрбіреуі осындай 
экспрессияға ие болса, олар бір жерге шоғырланып берілгенде, 
әсері одан әрі күшейіп өлеңді «жұмыр», тұтас дүниеге айнал-
дырады.
Абайдың «Сегіз аяғы» – оның ақындық, азаматтық ар-
ұжданының толғанысы, дүниеге, болмысқа деген көзқарасы, 
биік материя туралы философиясы. Сондықтан ақын мұнда 
абстракт ұғымдарды талғайды, оларды білдіретін сөздерді 
таңдайды. Бұл өлеңде 
қызыл тіл 
(«толғану» «философия» → 
«сөз» → «өлең»), 

жүктеу/скачать 6,92 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: