Ген кәнігі эпитеттің үстіне жапырағы қуарған
жүктеу/скачать 6,92 Mb. Pdf көрінісі
|
Кітаптар 25-36
| Тәңір
кезекші синоним ретінде әлдеқайда кемдеу (40 шақты рет) ұшырасады. Бұл әсіресе Тәңір тобы, Тәңірінің құрған тезі, Тәңірі – қазы, тас – таразы сияқты аллитерациялы тіркестер жасау үшін таңдалынады. Абай да, өзгелер сияқты, синонимдерді қатарынан қолданып, айтпақ ойының экспрессиясын күшейтеді: «Түзу кел, қисық, қыңыр, қырын келмей», « Есер, есірік болмасаң, тіршіліктен пайда жоқ», « Тыным, тыныштық көрмеген», « Абайлаңыз, 538 байқаңыз, Елдің жайы солай-ды» т.т. Синонимдерді қатар келтіру үшін үлкен шеберлік керек, өйткені синонимдердің барлығы бірдей бір сызықта тұра алмайтыны мәлім. Бір қатарда тұратып синонимдер көбінесе түбірлес элементтер бо- луы мүмкін (тыным ~ тыныштық; есер ~ есірік; шалықтап ~ шалқып) немесе плеоназмдар болуы мүмкін (әуелесін ~ қалқысын: әуелеудің түбірі – әуе – «аспан», ал қалқысын дегеннің түбірі – қалық, көне түркі тілінде бұл да – «аспан») я болмаса морфологиялық құрылымы бірдей сөздер болуы мүмкін (тиянақсыз ~ байлаусыз; жас өспірім ~ көк өрім). Осы заңдылықты ұлы зергер жақсы сезінген. Қатар түзей қолданылған мәндес сөздер әртүрлі тұлғада келіп, бірін бірі толықтыра, айқындай түседі. Мысалы, « Жақындай бер жуықтап » дегенде, біреуі – көсемше, екіншісі – тиянақты тұлғада келтірілген синонимдер, олар өзара бір- біріне өте жақын, бірін бірі күшейтіп тұр. « Өтірік берген қағаздың Тауып алып жалғанын » дегенінде де сондай: өзі өтірік қағаздың жалғанын тағы ескертеді. Сын есім, үстеу синонимдерді де қатар қолдану айтылмақ ойды мүлде әсерлі етіп жібереді: « Мұқым қазақ баласы Тегіс ақыл сұрапты», « Босқа ұялып, текке именіп», «Сорлы жүрек мұнша ауыр Неге қатты соқтығар?» т.б. Абай әсіресе бір сөзді қайталай бермес үшін синонимдерді кең пайдаланады: « Рас сөздің кім білер қасиетін, Ақылсыз шынға сенбей, жоққа сен- бек», «Әркімде бар туысқан... Жақсыға біткен ағайын » . Сол сияқты бәле ~ кесапат, алаш ~ жұрт ~ ел, қулық ~ алдау т.т. тәрізді синонимдік тізбектер бір-біріне кезекші болып түсіп, өлең тілін құбылтып отырады. Синонимдерді белгілі бір жазушы тіліне байланыстырып қарастырғанда, оларды екі тұрғыдан алып талдау қажет: бірі – олардың сол контекстегі мән-мағынасын ашу, екіншісі – автордың бір ұғымдас сөздердің өзгесін емес, дәл сол берілгенін неліктен таңдағандығын, арқалап тұрған жүгін көрсету. Біздің жоғарыда сөз еткендеріміз – алғашқы аспектіден қарап талданғаңдар. Екінші тұрғыдан да материалды молынан тауып, ұзақ сөз етуге болады. Өйткені тіл қадірін жақсы білген, «өлең деген – әр сөздің ұнасымы» деп өткен Абайдай ақынның сөздің 539 анасын емес, мынасын таңдауының кез келгенін дәлелдеуге болады. Абайдың ақындық құдіреттілігі де, поэзия тілін ұстартудағы үлкен еңбегі де, кейінгіге қалдырған үлгі-өнегесі де осы жерде: сөзді таңдап талғап қолданысында. Мысалы, Әбдірахманның әйелі Мағышқа шығарып берген жоқтауы – метафоралы образдарға толы шығарма. Осы толғаудың бір жерінде: «Қызықтың жүктеу/скачать 6,92 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|