Ген кәнігі эпитеттің үстіне жапырағы қуарған
жүктеу/скачать 6,92 Mb. Pdf көрінісі
|
Кітаптар 25-36
| ой, әдет, қайрат, сөз
(«толғау» → «фило- софия»), мінез, насихат, салт, өсек, нысап, ұят, дәулет, несіп, еңбек, ар, өтірік, ұрлық, зорлық, тамағы тоқтық, жұмысы жоқтық, қулық, сұмдық, күлкі, мақсұт, амал, қорлық, абұйыр, талап, ғылым, дерт, қулық, алдау, жалғыздық де- ген 40-қа жуық абстракт ұғым атауын қолданады. Бұлардың шоғырланып келуінде стильдік мән бар: осы сөздерді таңдап, талғап келтірудің арқасында өлеңге «философиялық» си- пат беріліп тұр. Әрине, поэзияға қатыстырылатын сөздердің өлеңнің мазмұнына тақырып жағынан үйлес келуі – өз-өзінен заңды талап, бірақ әңгіме оларды қалайша беруде. Оларды Абайша бір жерге шоғырлап келтіргенде, сол өлеңнің мазмұн жағынан тұтастығы жасалумен қатар, олардың әрқайсысының семантикалық мәні әсерлене түседі: бір-біріне иек арта- ды, бірін-бірі сүйемелдейді. Мұндай сөздер бір тақырыптас болғанмен, әртүрлі мағыналы, тіпті әрқилы сөз табынан бо- лып келуі де мүмкін, сонымен қатар бір ұғым төңірегінде топ- талатын тақырыптас (соотносительные) элементтер болуы да мүмкін. Соңғы құбылыс аса үлкен сөз тапқырлығын, сино- 535 нимика байлығын сұрыптай білуді қажет етеді. Бұл тұрғыдан алғанда, қазақ поэзиясының тілі Абай қаламы арқылы тағы бір көрнекі белгіге ие болды. Тегі, ақынның тапқырлығы да, образға шеберлігі де сөз тандауда көрінеді. Мысалы, таңдап алынған тақырыптас сөздер тек бір ұғым төңірегіне қазықтаулы болып қана қоймай, автордың айтпақ идеясына дөп келетін, оқырман сезіміне әсер ететін, көбінесе поэтизм болуға «дәмелі» эле- менттер болулары керек. Өлеңге қатыстырылатын жеке сөздерді таңдауда, біздіңше, Абай ұсынған және бір амал – сөздік тобы мен шығарма стилінің сәйкестендірілуі. Егер өлең суреттеу стилінде ұсынылса, оған таңдалынатын сөздік көбінесе көзге көрінетін картинаны береді. Мысалы, «Қансонарда бүркітші шығады аңға» өлеңі су- реттеме мәнеріндегі тұңғыш тамаша үлгі болып табылады. Құс салудың нақтылы суретін беру үшін ақын қыранның аспанға қайқаң қағып шыққанын, түлкінің аузын ашып қоқақтап тұрғанын, қанат-құйрықтың төмен қарай құйылғанда, су - ылдап ысқырғанын көрсетеді. Бұл өлеңді оқып отырғанда, тіпті көзге елестейтін картина ғана емес, құлаққа естілетіні де бар сияқты. Мұндай картиналарды беруде ақын іс-әрекет пен жанды-жансыз заттардың атауларын тура мағынасында да жұмсайды. Бұл да – бұрынғы қазақ поэзиясының тілі үшін мүлде тың болмаса да, кәнігі құбылыс емес-ті. Мыса- лы, «Қатыны мен Масақбай» деп аталып жүрген өлең стилі жағынан өзгелерінен («Сегіз аяқ», «Қартайдық»-тардан) тіпті басқаша екені мәлім. Бұл – «от басы, ошақ бұтына» арналған «күнделікті тұрмыстық» өлең. Соған орай мұнда тұрмыс-салт лексикасы молынан келтіріледі және қарапайым тұрмыстық сөздердің барлығы да тура өз мағынасында жұмсалады. Сондай-ақ «Сұр бұлт түсі суық қаптайды аспан», «Қараша, желтоқсан мен сол бір-екі ай», «Ақ киімді, денелі, ақ сақалды» шығармаларында ақын айтпақ ойын белгілі бір картинаны суреттеу арқылы береді. Сондықтан бұларда жыртық киім, шуда жіп, үй жамау, кемік сүйек, сорпа-су, ыс, отын, қи, үйген жүк, шидем тон т.б. осылар сияқты сөздер номинативтік тура мағыналарында жұмсалған әрі шоғырланып берілген. Ирония, сарказм мәнерінде жазылған өлеңдерінде мысқылдау, шаншу, 536 келекелеу бояуы күшті етістіктердің шоғырланып келтірілуі, ол үшін кейде тіпті құржаң-құржаң ету, тоңқаңдау сияқты сөздерден де қашпауы тағы да Абайдың стиль мен тілдің үйлесімін сақтағанын танытады. Өлең тілі үшін сөз таңдауда аса үлкен әңгіме ақынның синонимдер мен антонимдерді пайдалануы жайында болмаққа керек. Синонимика – поэ- зия тілінің ең бір қажетті құралы. Суреткер оларды дұрыс қолдана білу арқылы идеясын дәл беру, образдарды әсерлі етіп шығару сияқты шарттарды жүзеге асырады. Ұйқас жасауда да ақын синонимдерді «көмекке шақырады». Бір сөзді тармақ тіпті кейде бір шумақ ішінде қайталамау сияқты қарапайым эстетикалық талапты өткеру үшін де синонимдердің бірден- бір құрал болып табылатындығы аян. Синонимдердің бұл «қадір-қасиетін», табиғатын, қызметін қазақ поэзиясы тілі қашанда жақсы біліп, жақсы пайдаланып келген болатын. Әсіресе синонимдердің өзге сөздермен тіркесу қабілетін қазақ ақын-жыраулары өте дәл, шебер пайдаланған. Мысалы, Бұхар жырау байды жүктеу/скачать 6,92 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|