Ген кәнігі эпитеттің үстіне жапырағы қуарған
жүктеу/скачать 6,92 Mb. Pdf көрінісі
|
Кітаптар 25-36
| внемлет Богу
деп тегін алып отырған жоқ. Абай осыны сезінген. Міне, бұл талдаулардың барлығы мынадай тұжырымға әкеледі. Тілдегі бай синонимдік қатарларды өз орындарында қолдана білу бірнеше қажеттікті өтейді. Бірі – жазушының (бұл жерде Абайдың) образды дәл беру, айтпақ идеясын айқын, әсерлі етіп жеткізу шеберлігін көрсетеді, екінші – жалпы әдеби, оның ішінде поэзия тіліндегі сөз айналымын күш- ейтеді, сөздік қазынасын арттырады. Соңғы мақсат үшін пайдаланылған амалдардың бірі – тілдегі бар синонимдерді өлең тіліне тарту болса, екіншісі – кейбір сирек кездесетіндерін де активтендіру (мысалы, Абайда безу сөзінің күсу синонимі еркін жұмсалған), үшіншісі – бірқатар көне сөздерді айналымға 541 түсіру (мысалы, Абай ежеттес, әз тұту, даттау сөздерін синонимдік қатар ретінде қолданады), төртінші – жаңаларын жасау (мысалы, Абай кем көру тіркесінің синонимі ретінде қоңыр көру фразасын қосады), бесінші – өзге тілдердегі мағыналас сөздерді синоним етіп жандандыру (мысалы, жолдастық ~ сұхбаттастық; соңғы сөз көп орайда әдеттегі «әңгімелесу, сырласу» мағынасында емес, араб тіліндегі екінші мағынасында («общение, дружба») келеді: «Арзан, жалған күлмейтін шын күлерлік, Ер табылса жарайды қылса сұхбат...», «Жолдастық, сұхбаттастық бір үлкен іс» т.б.), айбаттайды ~ даттайды қатары да – осындай. Жалпы лексикалық элементтерді, оның ішінде синонимдерді сұрыптап, таңдап, тауып, поэзия тіліне, жалпы әдеби тілге қатыстыруда, оларға әдейі стильдік жүк артуда Абай көзге түсерлік еңбек сіңірді. Бұл – талабы мен таңдауы зор әдеби тілдің белгісі. Қазақ тілі, оның көркем әдебиеті мен ауызша шешендік үлгілері бұрыннан да синонимикаға бай болатын. Оны кезінде ғалымдар жақсы байқап атаған болатын. Монғол, алтай тілдерін зерттеуші, фин тіл маманы Г.И.Рамстедтің: «Нужно лишь обратиться, например, к казахским текстам в труде Радлова, чтобы найти... как монгольский, так и тюрк- ский фольклор обладает, – там, где он наиболее развит, – бо- гатым набором синонимов, парных слов и рифмующихся слов», 115 – дегеніне қарағанда, тіпті қазақтың ауыз әдебиеті тілінде синонимиканың бай сала екенін көреміз. Ал халық ауыз әдебиеті тілі мен ірі жазба әдебиет уәкілі – Абайдың қолданысын салыстырсақ, бұл лексикалық топтың поэтикалық құралға айналуы сандық та, сапалық та өзгеріске ұшырады деп аламыз. Поэзия тіліне сөз таңдауда көркемдеуіш элементтердің бірі ретінде антонимдерді пайдалануды да Абай қостап, әрі қарай жетілдіреді. Ұлы ақын айтпақ ойларын ізгілік пен жамандық, өмір мен өлім, қас пен дос, білім мен надандық сияқты кереғар полюстерді сөз ету арқылы білдірсе, оның 115 Рамстедт Г. И. Введение в алтайское языкознание. Морфология. - М., 1957. - С.17. 542 тілдегі көрінісі – антонимдері жиі пайдаланады. Абай тіліндегі антонимдердің барлығы дерлік образды күшейту үшін қолданылған. Ішім өлген, сыртым сау, Бүгінгі дос – ертең жау деген екі жолдың өзінде барлық ұғым қарама-қарсы полюстерді білдіреді: іш//сырт, өлген//сау, бүгін//ертең; дос//жау. Кейбір сөздердің контекстегі мағынасын антонимдік сыңарына қарай тануға болады. Мысалы, «Бұл сөзді тасыр ұқпас, талапты ұғар» деген жолда тасыр сөзі мағына жағынан талапты сөзі- нің қарсысына қойылған. «Надан жөндіге жөн келмей, Білер қайдағы шәргезді » деген жолдардағы сирек қолданылатын шәргез сөзінің мағынасы жөнді- ге қарама-қарсы екенін тануға болады. Қысқасы, Абай поэзиясы тіліндегі синонимдер мен анто- нимдерге жасалған өте шағын талдау арқылы ақынның жеке сөздерді поэтизмге айналдыру тәсілдері мен принциптерін көрсеттік. Сірә, өлең тексінің барша сөзі поэтизм болмайты- ны аян. «Лексикалық поэтизм дегеніміз – белгілі бір кезеңдегі поэзия тілінде пайда болған немесе іріктеліп шыққан сөздер мен оралымдар» 116 , яғни өлеңнің көркемдік мүддесін өтеу үшін қалыптасқан элементтер болса, Абай тілінің лексикалық по- этикасын арнайы зерттеу қажеттігі даусыз. Сөйтіп, Абай поэзиясы тілінің ерекшелігін сол поэзияның тақырыбы мен жанрына қарай және ақынның бұрынғы тілдік- көркемдік дәстүрді жалғастыру сипаты мен жаңалықтар енгізу дәрежесіне қарай талдап, тану қажет. Бұл – бір. Екіншіден, ұлы сөз зергерінің индивидуалдық шеберлігін, творчестволық контексін зерттеп білу қажет. Бұл орайда көптеген ізденістер мен табыстар бар екенін айтамыз. Абайдың ақындық, жазушылық творчествосымен қатар, оның тіліне де, қазақ әдеби тілін дамытудағы орны мен қызметіне де зор көңіл бөлген әдебиеттанушылардан ұлы Мұхтар Әуезовтің, Қажым Жұмалиевтің, Зәки Ахметовтің ғылыми еңбектерін, тіл маман- дарынан – Құдайберген Жұбановтан бастап, Ісмет Кеңесбаев, Нығмет Сауранбаев, Ахмеди Ысқақов, Ербол Жанпейісов, 116 Виноградов В. В. Поэтика н ее отношенне к лингвистике и теории литературы // Вопросы языкознания. -1962. - № 5. - С. 5. 543 Құлмат Өмірәлиев және осы мақала авторының мақалалары мен монографияларын атауға болады. Абайдың тіліне арналған зерттеулердің қай-қайсысында да әзірге ұлы ағартушы-демо- крат ақынның қазақтың жазба әдеби тілінің даму барысындағы орны, атқарған қызметі, қосқан жаңалықтары сөз болып келеді де оның тілдік шеберлік лабораториясы жан-жақты терең зерттелмей жатыр, яғни қолымызда Абай творчествосына қатысты лингвостилистикалық монографиялар әлі жоқ. Абай- дай алыптың әдеби мұрасы мен оның тілі – бес-он адамның бес-он жылда тындырып тастайтын зерттеу объектісі емес. Бір жарым ғасырлық тарихы бар пушкинтану қандай күрделі, әлі аяқталмаған ғылым саласы болса, күні кеше басталған абайта- ну да – көп күшті, көп білімді, көп ізденуді қажет ететін, ұзақ жылдық еңбекті тілейтін филологиялық ғылым тармағы. Туғанына 140 жыл толуын атап отырған ұлы жазушының тілін әрі қарай барлық қырынан зерттей түсу қазақ лингвис- терінің де алдағы ізгі істерінің бірі болмақ. Қазақ ССР ҒА Хабарлары. - Тіл, әдебиет сериясы. - 1985. - №4. - 17-25-б. |