Ген кәнігі эпитеттің үстіне жапырағы қуарған

546
біршама жақсы білуі керек. Сол сияқты белгілі бір сөздер адам 
баласы тіршілігінің белгілі бір саласының «мәдени коды» бо-
лып келеді, яғни сол саладағы таным мен тәжірибенің белгісі 
(көбі ұлттық белгісі) болады. Демек, белгілі бір дәуірдегі 
жазушының (ақынның) шығармасын, айтпақ идеясын оқыр-
мандары түгел немесе саралай түсіне ала ма, түсіне алды ма – 
осыны зерделеу де мәтін лингвистикасының шаруасы.
Осы тұрғыдан келгенде, Абай мұрасын мәтін теориясы-
мен зерттеу, таныту – алдағы ізденіс бағытымыз болмаққа 
керек. Әрине, мәтін теориясы тек дискурс мәселелерімен 
шектелмейді. Мұның ішінде мәтіннің өзінің белгілерін 
айқындап алу, мәтіннің ұлттық және жеке авторлық сипатын 
дұрыс тану, мәтіннің тұтастық, жұмырлық белгісін түзетін 
тілдік бірліктерді айқындау, автордың модальдық (көзқарастық) 
реңктері, «автор бейнесі», канондық мәтін, яғни мәтін тексто-
логиясы сияқты толып жатқан жеке тақырыптар туындайды.
Бұл айтқандарымызды бір-екі мысалмен түсіндіріп 
көрелік. Алдымен, дискурс, яғни автор (Абай) – мәтін (өлең-
дері) – оқырман (өз тұсындағы және қазіргі) дегенге назар 
аударсақ, Абайдың көп өлеңдерін өз тұсындағы оқырман-
тыңдармандардың қабылдау-түсіну қабілеттері, яғни «аялық 
білімдері» қандай болды? Мысалы, «Қансонарда» деп баста-
латын өлеңін алайық, мұндағы тұрмыс-салттық реалийлер 
Абай кезеңінде ауыл адамдарына жақсы таныс еді, әрине, 
бұл өлең мәтіні тек тақырыбының таныстығымен ғана құнды 
емес, көркемдігімен, мәтіндегі суреттің жұмырлығымен, 
осы жұмырлықты, айтпақ идея тұтастығын көрсетіп тұрған 
тілдік құралдармен құнды. Мәтіннің семантикалық немесе 
тақырыптық өрісіндегі сөздер топтасқан: 
бүркітші, аңшы, 
қағушы, тастан табылатын түлкі, бүркіт, жақсы ат, тату 
жолдас. 
Бұлардың бәр-бәрін мүмкін қазіргі қалалық жастар көз 
алдына келтіре алмас, ал ақынның осы өлеңді ұсынған кездегі 
оқырмандарының (тыңдармандарының, жаттаушыларының) 
білетіндері («аялық білімдері») тамаша болған.
Бұл жерде мәтіннің көркемдігі, тұтастығы – өз алдына 
әңгіме: біршама үлкендеу өлең мәтіні бастан-аяқ бір ұйқаспен: 
барыс жалғаулы сөздермен шегенделген 
(аңдығанға
 
– 
адамға, 
аспанға 
– 
қашқанға...).

547
Ал Абайдың «Сегіз аяғын» өз замандастарының бәрі түгел 
түсініп, қабылдап оқыды (тыңдады) деу – қиындау. Қазақ 
поэзиясының қазақ құлағы үйренген өлеңдік құрылымының 
мүлде бұрынғыдан басқаша екендігін, өлең тармақтарының 
өлшемі мен ырғағы және ұйқасуы жағынан ерекше 
түзілуін, интонациялық бітімі мен синтаксистік құрылым 
тәртібі де соны болғанын есептемегенде, ақынның айтпақ 
идеясы, мақсаты қандай дегенді бірден аңғару да қарапайым 
(көбі тіпті сауатсыз болғаны – өз алдына) тыңдарманға, 
оқырманға оңай еместігін түсіну қиын емес. Бұл өлең – сырт 
қарағанда, бірде ақынның «толғауы тоқсан қызыл тіл», яғни 
өлең, поэзия туралы, енді бір қарағанда, санасыз, ойсыз, жа-
рымес айналасындағылардың жағымсыз портретін беретін 
сияқты көрінеді, ал, түптеп келгенде, менің танымымша, 
«Сегіз аяқ» – суреткер тұлғасының трагедиясы, атап айтқанда, 
қоршаған қауымның «баяғы жартас – бір жартас болып, қаңқ 
еткенімен түкті байқамайтындығын», яғни поэзиясымен, 
ақылымен, білімімен заманынан, замандастарынан түсіністік 
көре алмаған ақын жанының бақсының моласындай жалғыз 
екенін білдірген имандай сыры. Ақын поэзиясының осындай 
үнін дәл таныған Шәкәрім:
Бұл Абай саудагер ғой ақыл сатқан,
Әртүрлі асылы көп өтпей жатқан, –
деп бір түйіп алып, әрі қарай бұл танымын дәлдеп тарқатады 
емес пе:
Кім жалғыз бұл жалғанда есті жалғыз, 
Мұңдасар болмаған соң бір сыңары.
Жалтаңдап жалғыз Абай өткен жоқ па,
Қазақтан табылды ма соның пары?!
Өлеңімен жұбатты өзін өзі, 
Еңбегі – еш, іші – беріш, жүзі – сары,
 Сөзін ұғып, ақылын алмаған соң, 
Патша қойса, не кетер қазақ шары?
Демек, кейбір өлеңдерінің мәтінін ұғуға айналасының ба-
сым тобының әлі аялық білімдері (білім-таным қоры) жоқ 
екенін Шәкәрім ғалым, Шәкәрім философ жақсы айтқан. Мұны 
Абайдың өзі де жақсы білген:

548
Көп топта сөз танырлық кісі де аз-ақ,
Ондай жерде сөз айтып болма мазақ.
 Біреуі олай, біреуі бұлай қарап, 
Түгел сөзді тыңдауға жоқ қой қазақ, 
–
деп күңіренсе де, айтпақ сөзін айта берді (өлеңін жаза берді). 
Шәкәрімше түйсек:
Не қылса да шыдады, білдірмеді,
Сол десеңші сабырлы қазақ нары!
Жоғарыда аталған тақырыптардың тағы біреуін мысалдар-
мен көрсетелік. Айталық, мәтін түзімі, оның тұтастық, 
жұмырлық белгісі дегенге көңіл аударсақ. «Әуелде бір суық 
мұз – ақыл зерек» деп басталатын шағын өлеңі – «жұп-жұмыр», 
«тұтас ой шоғыры». Бұл шоғырлықты (мәтін тұтастығын) екі 
тұстан іздеуге болады. Әуелі семантикалық тұтастық, яғни 
өлеңде ұсынылған идеяның тұтастығын, жалғастылығын 
әр шумақта, тіпті өлеңнің әр жолында айтылған тақырыбы, 
мазмұны: ақыл, жүрек, қайратты бірдей ұстау идеясы 
тұтастырып тұр:
Әуелде бір суық мұз – ақыл зерек, 
Жылытқан тұла бойды ыстық жүрек.
 Тоқтаулылық, талапты шыдамдылық, 
Бұл – қайраттан шығады білсең керек.
Ақыл – білім-білік (интеллекті), жүрек – жүрек қалауы 
(эмоция), қайрат – осы екеуін жөнін біліп үйлестіріп отыратын 
ынта, күш-жігер.
Келесі жолдарда осы идеяны, яғни «ақыл, қайрат, жүректі 
бірдей ұста, сонда толық боласың елден бөлек» деп және 
«біреуінің күні жоқ біреуінсіз, ғылым сол үшеуінің жөнін 
білмек» деп әрі қарай ұластырады. Ой (идея, тақырып) 
желісі ұласу арқылы өлең тұтастығы жасалады. Бұл – вер-
бальды емес (тіл сөз арқылы емес), ой желісі арқылы пайда 
болған семантикалық тұтастық. Мәтін теориясында мәтіннің 
тіл бірліктері: сөз, сөз тіркестері, сөйлем құрылымы арқылы 
жасалатын вербальды тұтастық деген де бар. Бұл орайда да 
Абай шеберлігі мәтін тұтастығын қолмен қойғандай айқын 
көрсетеді. Дәлдеп айтсақ, бұл шағын өлеңдегі есім сөздердің 
барлығы дерлік дерексіз (абстракт) ұғым беретіндер: 
ақыл, 

549
тоқтаулық, шыдамдылық, қайрат, ашу, күлкі, әлек, ғылым. 
Тіпті 
жүрек 
деген нақты зат атауының өзі абстрактіленіп, 
дерексіз атау ретінде келіп тұр. Өлеңді бастан-аяқ , біртұтас 
дүние етіп, «цементтеп» тұрған – ұйқас, бұл 12 жолдық өлең 
бір ғана ұйқаспен жасалған (
зерек – жүрек – керек – бөлек – 
демек – әлек – білмек
). Бұл да – вербальдық (тілдік) тұтастық. 
Бұл өлеңді біз оның төрт-төрт жолдан тұратын үш шумақ етіп 
жазылғанына қарамастан, 12 жолдық (тармақтық) шумақсыз 
өлең деп танимыз, өйткені алғашқы шумақтың ұйқас суреті 
ааба

жүктеу/скачать 6,92 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: