Ген кәнігі эпитеттің үстіне жапырағы қуарған
ӨЛЕҢ СИНТАКСИСІНДЕГІ ЫҚШАМДАУ
жүктеу/скачать 6,92 Mb. Pdf көрінісі
|
Кітаптар 25-36
| ӨЛЕҢ СИНТАКСИСІНДЕГІ ЫҚШАМДАУ
(ҮНЕМДЕУ) ТӘСІЛДЕРІ Өлеңнің синтаксистік құрылымының прозадағыдан айыр- машылығының бірі де – ықшамдау (үнемдеу) принципінде. Бұл процесті тудыратын мотивтер де әр алуан, олардың ішіндегі бастысы – белгілі бір айтылмақ ойды (не бөлшегін) өлеңнің белгілі бір бөлігіне (айталық, бір немесе екі тармағына) сыйғызу болады, яғни өлшем талабы, одан кейінгі ұйқас та- лабы, бұдан соңғы стильдік талаптар. Ықшамдаудың амал- дары және сан алуан. Әдетте қазақ поэзиясында бұрыннан қолданылып келе жатқан ықшамдау тәсілінің бірі – кейбір жалғауларды түсіріп кету болатын. Өлең өлшемі көтермеген сәттерде ілік немесе тәуелдік жалғауын және түсіруге болмай- тын ситуациядағы табыс септіктің көрсеткіштерін, сондай-ақ жіктік жалғауларын түсіру – өте ертеден бар амал. Әсіресе изафеттік құрылыстағы (ілік пен тәуелдік жалғаулы сөздердің тіркесіндегі) екінші компоненттің, яғни III жақтағы тәуелдіктің көрсеткішін түсіру ертеректегі ңұсқалар мен ауыз әдебиетінде едәуір мол қолданылғанын бізден бұрынғы зерттеушілер де атап көрсетеді 121 . Мысалы, «Қобыланды» жырында: Бұл сөзді айтып Қобыланды Тобылғы меңді торы атпен Дөңгелетіп жөнелді Тоқтардың тіккен ордаға, – дегенін оқимыз. Мұнда соңғы тармақ «Тоқтардың тіккен ор- дасына» болса керек еді. Бұл конструкция әсіресе, жалқы есімдермен жиі кездеседі. Мысалы, осы жырдан: Қамыстының қазды көл(і), Қоғалының қулы көл(і) , Шегендінің желді көл(і) , Қызғыштының қызды көл(і) ... Бәрінен өтіп жөнелді (77), – деген құрылымды кездестіреміз. Сол сияқты: Қазанның Қырлы қалаға – немесе «Қыз Жібектегі»: 121 Нұрханов С. Қазақ синтаксисіндегі көне құбылыс // Қазақстан мектебі. - 1968. - №2. - 70-73-б. 344 Базарбайдың Төлеген, Ерте туған көбеген, «Қамбар» жырындағы: Келмембеттің Алшораз Құлағын отап құнтитты, – тәрізді тіркестер – тәуелдік жалғауын түсіріп қолданылған- дар. Бұл, сірә, о баста тек өлең синтаксисіне ғана байланысты қалыптасқан конструкция болар деген пікір бар және ол тек ертедегі қазақ поэзиясында ғана емес, XI ғасыр ескерткіште- рінен (М.Қашқари материалдарынан) бастап, қырғыз эпосы «Манаста» кездесетіндігіне қарағанда, жалпы түркі тілдеріне тән көне құбылыс екені байқалады 122 . Абайдың ықшамдауында дәл осы тип жоқ, оның орнына өзге жалғауларды түсіріп айту- ды Абай да еркін қолданған. Мысалы: Сұр бұлт түсі суық қаптайды аспан (I, 71) дегенде соңғы сөз табыстың ашық түрінде тұруға тиісті. Не- месе: Күш сынасқан күндестік бұзды-ау шырқың (I, 31). Бұл екеуі де – ұйқас талабынан туған ықшамдылықтар. Ал: Біріңнің бірің сөйле сөзің тосып (I, 39),– деген тармақта жалғаулы сөз тек қана ашық тұлғада тұруға тиісті екені мәлім. I, II жақтық жіктік жалғауларын түсіріп айту да қазақ поэзиясында ертеден кездеседі. «Ер Тарғын» жырындағы: Мен Қоянақ ұлы Қартқожақ!– дегенде немесе Махамбет ақынның: Мен тауда ойнаған қарт марал. Мен түбін кескен бәйтерек. Мен қарақұстан туған қалықпан, – дегендерінде I жақтағы жіктік жалғаулары түсірілген. Мұның стильмен байланысы да болуы мүмкін. Тегі, бұл мысал- дардың барлығында айбар көрсету, өктемділік, өзінің күшті, мықты екенін таныту реңктері бар. Өйткені ақын өзін не- месе лирикалық геройын төмен, әлсіз нәрсеге теңеген сәттерінен мұндай қысқартуды (жіктікті түсіріп айтуды) көп кездестірмейміз. Қазақ поэзиясындағы осы тәсілді Абай да 122 жүктеу/скачать 6,92 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|