Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З


бет54/212
Дата20.12.2023
өлшемі
#197951
1   ...   50   51   52   53   54   55   56   57   ...   212
Байланысты:
Kazak tilinin tarihy grammatikasy Tomanov

р>з>й
яғни, з арқылы жүрген, бірақ орталық звено біздің тілімізде 
сақталмаса керек. Қ азақ тіліндегі 
жар, жаз, жай
тәрізді бірен-саран 
фактілер дыбыс озгерістерінің сондай жолын дәлелдейді. Бүл ретте 
тек қана 
р
мен 
з
емес, кейде 
р, з,
и-дің де бір ғана фонеманың корініс- 
тері екенін байқаймыз. Сонда жай создерін салыстыру арқылы 
р
мен с-да бір гана фонеманың екі басқаша жолмен қалыптасқан бола­
ды. Қазақ тіліндегі 
тур, тус
создерін салыстыру арқылы 
р
мен с-да 
бір ғана фонеманың екі корінісі екендігін коруге болады. Өйткені 
бүл жердегі 
сас
созінің қүрамындагы осындай дыбыс емес, бір 
замандарда соз соңында айтылған 
з
фонемасының қатандап кеткен 
тарихи варианты. Сондай-ақ, 
залым, заман, зәулім, зәре
тәрізді создер- 
дің басында айтылатын 
з
мен 
коз, семіз, тузу
создерінің қүрамындағы 
з
екі басқа қүбылыстың нотижесі. Алдыңғысы экстралингвистикалық 
фактордың нәтижесі болса, соңгысы түркі тілдеріндегі дыбыстық 
өзгерістің нәтижесінде пайда болган. С ондай-ақ, 
ірет, ырас, ірің
со зд ер ін ің қ ү р а м ы н д а гы
р
м ен 
көр, семір, тура
с о зд ер ін ің
Қүрамындағы 
р
шыгу, қалыптасу тегі жагынан екі басқа. Түркологияда
87


бүл екі дыбыстың қайсысы алғаш қы дейтін мәселеде екі түрлі 
козқарас бар. Академик Радлов пен Гомбоц чуваштық 
р
жалпы 
түркілік з-дан ш ы ққан деп қараса, Рамстед, т.б. зерттеушілер жалпы 
түркілік 
з
чуваштық /ьды ң дамыған түрі деп қарайды. Алдыңғы пікірді 
Щ ербак та қостайды. Ротацизм, оның ойынша, чуваш тілінде кейін 
қ алы п тасқан қүбы лы с. Ол - пратүркілік 
с
ды бы сы ны ң даму 
барысында пайда болған аллофоны .1
Бүл пікірді кейбір түзетулермен Б. А. Серебренников та қостайды.2 
Р~з
сәйкестігіне қосы м ш а айта кететін ж айт, түркі тілдерінің 
бірсыпырасында соңғы 
з
ассимиляция заңдылығына сәйкес с-ға 
айналған. Мысалы: чуваш тілінде: 
пар, хер, хуран, вакар, тавар,
басқа 
тілдерде -
буз/муз, қыз/қыс, қазан, бүзау/бозау, туз.
Бүл сәйкестік 
тек түбір создер қүрамында ғана емес, қосымшаларда да үшырасады. 
Ч уваш ты қ 
-са р //-сер
аф ф иксі басқа тілдерде 
-сы з//сіз
түрінде 
айтылады. М ысалы: 
лаш а+сар-атсыз, сил+сер-ж ел+сіз.
Кейде 
чуваштық 
р
басқа түркі тілдерінен де үшырайды. Мысалы, түрікмен 
тіліндегі келер ш ақтың болымсыздық формасы мынадай: 
1 ж. - ал-
ма-р-ын, I I ж. ал-ма-р-сын, III ж. ал-ма-з.
Сөйтіп тек III жақта ғана 
жалпы түркілік 
з
пайда болады да, алдыңғы екі жақта оның орнына 
р
айтылады. Қ а зақ тілінде м үндай ы ңғайда жалпы түркілік 
з
асси м и ляц и я арқы лы
с-т
а айналған: 
ал-м а-з> ал-м а-с.
Ж іктік 
қосымшалары соған лайы қ жалғанады: 
ал-ма-с-пын.
Сонымен, коне 
түркі тіліндегі 
-сыра-сірә
аффикстері мен қазіргі тілдегі 
-сыз, -сіз
сәйкестігі тек мағыналық жағынан емес, түлғалық жағынан да дәлелді. 
Олай болса қазақ тіліндегі 
-сыз
коне түркілік 
-сыр
аффиксінің корінісі. 
М ағыналық жағынан кейбір мэнеріне қарамай, үқсастығы айқын 
корінеді: 
сусыра>сусыз
(қал), 

жүктеу/скачать

Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   50   51   52   53   54   55   56   57   ...   212




©engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет