Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З
|
Kazak tilinin tarihy grammatikasy Tomanov
| булан
созін була-н деп талдайды т. ІҮ, ч.2]. Е гер осы ф а к т іл е р д і еске а л с а қ , қ а з а қ тіл ін д егі булга етістігі м ы на т ә р ізд е с эл е м е н тте р ге аж ы р ай ты н болады : була-га >бул(а) +г>бул-га. Негіз түрғысынан бүл етістік буалдыр есімімен түбірлес болып шығады. Коне түркі тілінде “бақ — внимательно смотреть, обозревать, разгадывать, бақын — возвр.от бак,..., бақыл — страд.от бак,..., бақыш — совм.от бак,... ” (ДТС, 81—82). Сонда қазақ тіліндегі байқа: бай-қа, яғни, түбір мен қосымшаға ажырайды. 153 Бурке етістігі де бүр түбірі мен -ке аффиксіне ажырайды. Көне түркі тілінде: “бүр — стягивать, затягивать (с образованием складок)..., б уркур — за в о л а к и в а т ь с я , п о к р ы в ать ся ту чам и , стан о ви ться пасмурным..., бүркүн - покрываться, закутываться” (ДТС, 132—133). Келтірілген фактілердің бәріне де ортақ түбір бур — екені айқын, - қур, -н грамматикалық мәндер туғызатын қосымшалар. Қазақ тіліндегі бурке түбір мен қ о сы м ш ан ы ң түтасуы нан қал ы п тасқан . Етіс қосымшалары осы тарихи туынды түбірдің үстіне барып жалғанады: буркен, буркендір, буркес, т.б. Талга етістігіне негіз болған түбір көне түркі тілінде қолданылған т алу сөзі. “ К оне түркі сө зд ігін ің ” авторлары ол сөзді былай түсіндіреді: “ Талу — отборный, избранный, особенный...”, “ талула — выбирать...” (ДТС, 529). Талу — қимыл есімі түлғасы болу керек. Олай екендігін соңғы талула етістігі дәлелдейді (-ла есім түбірден етістік жасайтын афф икс). Сонда қ азақ тіліндегі талга сөзінің қалыптасуын былай қарауға болады: талу+га>тал (у) + га>талга. Қазақ тіліндегі талгам, талгампаз тәрізді туынды сөздер соңғы туынды түбірден аффикстер арқылы жасалған. Сөздің соңындағы қысаң дауыстының түсіп қалуы қазақ тілі үшін әсте жат қүбылыс емес. Қысаң дауыстыға аяқталатын сөзге бітеу буыннан түратын қосымша жалғанғанда, соңғы қы саң дауысты түсіп қалады. Тарқа етістігінің қүрамы: тар+қа элементтеріне ажырайды. Тар коне түркі тілінде распускать: разгонять, рассеивать, “ бег сусін тарды - бег рассеял свое войско”, тарсы — страд., от тар — тарқар — рассеиваться, разгонять (ДТС, 537—538). Сөйтіп тар түбірі XI ғасырдагы түркі тілдерінде дербес қолданылған. Алайда соңғы тарқар туынды түбірі назар аударады. ДТС авторлары соңғы сөзді түсіндіргенде X II—XIII ғғ. үйғыр жазуы ескерткіштеріне сілтеме береді. Бүған қарағанда, X II—XIII ғасырларда-ақ тар түбірінің дербес қолданылуы шектеле бастаса керек. Қазіргі қазақ тілінде тарқа етістігі тара етістігінің орнына қолданылуы бар. Бүл — екі сөздің магыналық жақындығының нөтижесі. Этимологиялық түргыдан екеуіне де негіз болған тар — түбірі. Ал қосымш а екі түрлі ме, әлде бір қосымш аның екі түрлі (мүмкін: екі дәуірдегі) варианты ма — айқын айту қиын. Өйткені, Қаш қаридың “Диваны нда” жүктеу/скачать Достарыңызбен бөлісу:
|