Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З
|
Kazak tilinin tarihy grammatikasy Tomanov
| тарқа
да, тара да берілген, қолданылу жағынан қазіргі тідден үлкен айырмашылық та байқала қоймайды. -қа қосымшасымен етістіктер ғана емес, есімдер де жасалған. Әрине етістіктер қүрамында -қ а мен есімдер қүрамындагы осы сыпатты қосымш а бір ғана грамматикалық түлға ма, жоқ па — ол өз алдына мөселе. Бір жайды ескеру керек — екі түрлі грамматикалық 154 кластарға жататын, екі түрлі грамматикалық мән беретін сөз таптарын жасаған қосымша синкретикалық болуы әбден мүмкін. Қалайда осы қаралы п отырған сөздер қүрам ы ндағы -қа біры ңғай мәндерді тугызушы тәсіл ретінде көрінбейді. Қазіргі қазақ тілінде қолқа зат есімі, қолқала етістігі бар. Қазіргі тіл нормасы түрғысынан соңғы етістік туынды түбір, яғни -қолқа зат есімінен -ла қосымшасы арқылы ж а с а л ы н ғ а н . А лай д а к о н е т ү р к і м а т е р и а л д а р ы ол п ік ір д і дүрыстамайды. Коне түркі тілінде: “қол — просить, добиваться, вымаливать, желать... қолгур — вымаливать, просить... қолмақ — прощение, просьба” (ДТС, 454) деп түсіндіріледі де, коне қыпш ақ, үйғы р ж азб ал ар ы н а сілтем е беріледі. Ал қ о л қ а — “ больш ие кровеносные сосуды у сердца” — деп түсіндірілген, бірақ бүл екі сөздің бір-бірімен байланыстылығы жайлы ешбір ескертпе жоқ. Бүл фактілер қазақ тіліндегі қолқа мен қолқала етістігінің түбірлес, бірі екіншісінен жасалғандығын көрсетпейді. Қ олқала етістігіне негіз болған қолқа көне түркілік қол етістік түбірі мен қимыл есім түлғасы -қа қосы м ш асы ны ң түтасуынан ж асалған. Тағы д а сол Радлов “Сөздігінде” үйғыр жазбаларынан келтірілген қолгуны (проситель, не нищий) түлғасын еке алу керек: қол-гучы, қимыл есім түлғасының үстіне барып кәсіпкерді білдіретін қосымша жалғанған. Қысқа сын есімінің қүрамын да осылай ажыратуға болады: коне түркі тілінде: “қыс — укорачивать, уменьшать: ол оны ң тонлуқын қысды — он укоротил его одежду... қысал — уменьшаться, сокращаться... қысга — короткий, краткий...” (ДТС, 5447). Қазақ тілінде қыс дербес түбірі сақталмаған. Дербес қолданылатын қыс — омоним түбір. “Коне түркі сөздігінен” келтірілген материалдар XI гасырда қыс дербес түбірімен қатар оны ң қысга қимы лы есім түлгасы да қолданылгандыгын дәлелдейді. Соңгы қимыл есім түлгасы сол мәнінде қазақ тілінде орнығып қалған (түбір мен қосымшаның шегіңдегі г>қ кейінгі қүбылыс). Қазіргі тілімізде түбір деп қаралатын бірсыпыра создер -р (ыр, -ір) формантымен келеді. Жасыр етістігі қазіргі тіл түрғы сы нан қүрам а элементтерге ажырамайды, оның себебі -ыр қосымша екенін білсек те, жас дейтін дербес магыналы түбір жоқ. Ал көне түркі тілінде: “йаш — скрываться: ол мені көруп йашты - он, увидев меня, скрылься” (ДТС, 246). Елір етістігінің қүрама екені өзімен түбірлес еліт сөзімен салыстырганда байқалады. Екеуіне де ортақ түбір — елі — і/р — і/т қосымшалары ажырайды. Алайда қазақ тілінде дербес қолданылатын мүндай түбір жоқ. Ал кэне түркі тілінде: “елт — нести, тащить” (ДТС, 171), Радлов “Сөздігінде” жүктеу/скачать Достарыңызбен бөлісу:
|