Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З
|
Kazak tilinin tarihy grammatikasy Tomanov
| ж ақын, жуан.
Б. Ю нусалиев этим ологиясы н негізінен қостай отырып, кейбір жерлерде дәлдік қажеттігін айтпасқа болмайды. Қырғыз тіліндегі жоон, қазақ тіліндегі жуан бір ғана түбірдің екі түрлі фонетикалық варианты екені айқын. Көне түркі тілінде осы мәндес сөздің үш түрлі варианты кездеседі: йаган (Малов, 383), йоган (Малов, 389), йогун (ДТС, 270). Сонымен қатар, көне түркі тілінде де етістік осы есім түлғаларынан арнаулы аффикс арқылы жасалған, йогунад (жуанда, ДТС, 270). М үның бәрі жуан есімі қоюлану мәнін беретін йог түбірі негізінде қалыптасқан дейтін пікірді дәлелдемейді. -н түлғалы есімдер тобына қазіргі қазақ тіліндегі жауын (жауын), бутін (бут -//-біт ~, у — і — түркі тілдерінде әр кез кездесіп отыратын дыбыс ауысуы), арын көне түркі тілінде арыл — сердиться, гневаться, (ДТС, 52), (жый-ын), қиын (қый-ын), узын (уз-ын, салыстыр: у за, узар), тутін (тут-ін, т ут - осман түріктері тілінде тутіндену, тутіндету мәнін береді). Қараш ай, балқар тілдерінің зерттеушісі М. Хабичев осы топқа ерін, қойын зат есімдерін де жатқызады. Хабичевтің ойьгнша, ерін сөзіне негіз болган түбір же (қарашай — балқар тілінде ер “то, что будет есть”), ал қойын сөзіне негіз болган түбір қой.2 Алайда қазақ тілінде актив қолданылатын же, қой етістіктері ерін, қойын есімдеріне негіз болады деп айтуга лингвистикалық ешбір негіз жоқ. О ны ң үстіне, оларды өзара ж ақы н д асты раты н сем ан ти калы қ байланыс та байқала қоймайды. -н аффиксі арқылы қалыптасқан етістіктер де едәуір. Есімдер қүрамындагы -н етістік түбірден процесті, қүбылысты, іс-әрекет, процестің нәтижесін білдіретін создер жасаган. Жогарыда келтірілген фактілердің бәрі соны дәлелдейді. Ал етістіктер қүрамындагы -н іс- әрекет, қимылдың белгілі бір субъектіге қатыстылығына нүсқайды. Бүл екі аффикстің генезистік арақатынасы жайлы әр түрлі пікір айтылып келе жатыр. Кейбір зерттеушілер екеуін де жеке сөздер қүрамында орнығып қалган өздік етіс қосымшасы деп есептейді.3 Есімдер қүрамындағы -н өздік етіс қосымшасы ма, әлде Рамстедт 1 Юнусалиев Б. Киргизская лексикология. Фрунзе. 1959, стр. 122—125. 2 Хабичев М. Карачаево-балкарское именное словообразование. Черкасск, 1971, стр. 214-215. 3 Джафаров С. Азербайджан дшшнде соз йарадыджылыгы. Бақы, 1963, 92-бет. 158 айтатын1 откен шақты білдіретін есімше түлғасы ма — үзідці-кесілді айту қиын. Ал, етістіктер қүрамында кездесетін, ежелгі түбірмен жымдасып кеткен -н етіс қосымшасы болғандығын қазіргі қазақ тіліндегі бірсыпыра фактілер дәлелдейді. Қ азақ тілінде тарын, тарыл етістіктері бар. Екеуіне ортақ түбір -тар екені айқы н, бірақ етістік мәнінде дербес қолданылмайды. Екеуі де дербес етістік мөнінде — ын, -ыл етіс қосымшаларымен келгенде ғана қолданылады. Коне түркі тілінде: “ тар — узкий, тесный... тару — делаться узкитм, тесным...” (ДТС, 536—539). С оны м ен қоса, ол тілде: “ т ару — сердиться, испытывать раздражение” (ДТС, 539). Кене тілде екі түбір арқылы берілген екі түрлі мән қазақ тілінде бір сыпатты түбірге ауысқан. Сыртқы үқсасты қ мағыналардың шоғырлануына алып келген. Кене түркі тіліндегі есім түбірден етістік жасаған қосымша жүктеу/скачать Достарыңызбен бөлісу:
|