Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З
|
Kazak tilinin tarihy grammatikasy Tomanov
| (-у, тар-у)
фонетикалық езгеріске түскен (у>ы). Өзара мәндес жалбарын, жалын етістіктері де бір ғана түбірден (жал) тараған. Бірақ дербес қолданылатын жал, жалбыр түбірлері жоқ, етіс қосымшаларымен жымдасқан жалбарын, жалын етістіктері ғана бар. Ж ән е б үл ар д ы ң қ ү р а м ы н д а етіс қ о с ы м ш а с ы е з м өн ін жоғалтпаған, оян, оят етістіктерін өзара салыстырудан да ежелгі түбірлердің етіс қосы м ш алары м ен бірігіп, белгілі бір үғымды білдіретін сездер ретінде қалы птасқаны н кереміз. Тарихи түрғыдан сонымен, оян, оят, етістіктері ойа-н, ойа-т қүрама элементтеріне аж ы райды . Ж ан етістігі де е зім е н тү б ір л ес ж ақ етістігім ен салыстырғанда ежелгі түбір мен -н қосымш асына ажырайды. М Қ йалды етістігін беріп, оны “ж анды” деп түсіндіреді де, “ қы пш ақш а” деп белгілейді (ІП. 71). Мүндағы -л да етіс қосымшасы. Сонда жа (йа) түбірінің ез дербестігін жоғалта бастауы сол XI ғ. -да-ақ қалыптаса бастаған қүбылыс. -н түлғалы етістіктерге негіз болған түбірлер қазіргі қазақ тілінде жеке қолданылмайды, тек сол тарихи негіздердің қүрамында ғана кездеседі. Олар бірақ көне түркі тілінде актив түбір болғандар. Кейбірін талдап керейік: сағын, сағыну, кене түркі тілінде: “сақ — думать, считать, принимать за что-либо... сақы н — думать, размышлять, представлять... сақынч — мысль, дума, размышление...” (Д ТС , 486). К е н е тү р к і тіл ін д егі б үл т ү б ір д ің к е р с е т іл ге н түлғаларының бәрі де қазіргі қазақ тілінде қолданылады, бірақ тек бастапқы түбір ( сақ -) сол сыпатында дербес айтылмайды. Дербес қолданылып, жаңа сезге негіз болу функциясы сағын, яғни, түбір мен -н қосымшасының түтасқан түрінде ғана орнығып қалған. 1 Тамстедт Г. И. Введение в алтайское языкознание. М., 1957, стр. 136. 159 нәтижесі. Соның салдарынан етістік түбір мен сын есім түлғасы сыртқы пішіні жағынан бірдей болып ш ыққан. Екінші созбен, бүл жерде фонетикалық конвергенция қүбылысының нәтижесін кореміз. Қазіргі тілдегі бірсыпыра түбірлер -р а //р е түлғалы болып отырады. Сан жағынан бүлар аса үлкен топ та емес. Кейбір фактілерге қарағанда -ра екі түрлі аффикстің қосындысы. Мысалы, ажыра етістігі соны дәлелдейді. Көне түркі тілінде адыр, соның фонетикалық бір варианты ажыр//аджыр. Онда соңгы -а негіздің ескіруімен байланысты қосылтан қосымша болып ідыгады. Сондай-ақ, Э. В. Севортян былжырах етістігін қазақ тілінің фактілері негізінде былжыра түрінде жіктейді. Өйткені қ а з а қ тілін де былж ыр сы н есім і бар, сонда есімді етістікке айналдыратын қосымш а -ра емес, -а. Қ азақ тілінде осымен мәндес (олай болса түбірлес болуы да әбден ықтимал) былшы етістігі де бар. Бүл да байырғы түбір емес, негіз. М ағыналық жагындағы мынадан көрін ед і: былшы — п р о ц есс, п р о ц е с тің н әти ж есі — былжыр. Айырмашылық бірінде ж, бірінше ш дыбысының айтылуы. Ал ж>ш ауысуы түркі тілдерінде әр кез кездесіп отыратын қүбылыс. Қазақ тілінде ;ис-ның ш-га ауысуы говорлар қүрамында бар. Сонымен, қазақ тіліндегі былжыр туынды етістіктің жүктеу/скачать Достарыңызбен бөлісу:
|