Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З
|
Kazak tilinin tarihy grammatikasy Tomanov
| - Т
қосымшасы Орхон-Енисей жазбаларында атақ-дәрежені, чинді білдіретін азын-аулақ создердің гана қүрамында кездеседі: тарқан- тарқат, шад-апыт, тігін-тігіт, т.б. Зерттеушілер бүл қосымшаны м онгол тіл ін ен ау ы сқ ан деп есеп тей д і. С о лай ек ен д ігін -т 1 Кононов А. Н. Показатели собирательности — множественности в тюркских языках. Л., 1969. 2 Богородицкий В. А. Введение в татарское языкознание. Казань, 1953, стр. 16. 3 Сб. Академику Гордлевскому В. А. К его семидесятипятилетию. М., 1953, стр. 57-58. 167 қосымшасының сөзге жалғану тәртібі де дәлелдейтін сияқты .1 Бүл қосымша жалғанғанда создің жеке түріндегі соңғы н дыбысы мүлдем түсіп қалады: тарқан-тарқат, -т қосымшасы осы Орхон-Енисей жазбаларынан кейінгі доуірден қалған ескерткіштердің ешқайсысында да көптік мән туғызудың онімді тәсілі есебінде үшыраспайды. X— XIII ғасыр жазбаларында -т аффиксімен кслген бірен-саран создер үшырасқанмен, сол сөздердің озі кейде коптік жалғаудың онімді түрі — -лар-л ы қабыддайды. Бүл қосымшаның ізін алпауыт, сәлем-сауқат қос сөзінің сауқат сыңары қүрамынан көруге болады. Қазіргі түркі тілдерінің ішінде бүл қосымша якут тілінде кездеседі. Ол тілде -лар көптік жалғауы есімдерге -ты арқылы барып жалғанады, уол-ат-тар 1. М үндай ерекше жалғаныс, әрине, -т қосымшасының ө з ін ің б ү р ы н ғ ы м ә н ін е н а ж ы р а п қ а л у ы н ы ң сал д ар ы -т қосы м ш асы ны ң ескеруі, сөйтіп өз мағы насы нан ажырауы орта ғасырлардың соңғы кезендерінде болса керек. “Бабурнамэ” тілінде де жаңағы якут тіліндегідей ерекшелік үшырасады: бекетлер-бек есіміне әуелі -т, одан соң ғана -лар жалғанған2. Көне түркі тілін зерттеушілердің біразы (Габен, т. б.) ол тілде көптік жалғаудың тағы бір түрі -(а) н қосымш асы болған деген түжырым айтады. А. Габен ерен созін көптік жалғауда көптікті білдіретін сөз деп қарайды3. Ал Махмуд Қаш қари сөздігінде осы сөз -лар жалғауымен қолданылған (еренлер). А. Н. Кононов оглан сөзінің қүрамынан да осы аффиксті көреді4. Бүған сірә, коне түркі тілінде оглан, қазіргі тілдерде үл түлғаларының айтылуы дәлел болса керек. Қ азақ тілінде ерен созі тек жекелік мағынада ғана айтылады. Алайда сыртқы үқсастығын еске алсақ, ушем (кейде ушен) созінің қүрамындағы -ем (ен) қосымшасын осыған жатқызуға болар еді. Дегенмен, мүнда жалпылама коптікті білдіруден гөрі топтау мәні басым. С. Е. М алов к ө н е тү р к і тілін де к ө п тік м ағы н а туғы зған қосымш аның бірі деп біз есімдігінің қүрамындағы -з-ны көрсетеді5. 1 Қазіргі монгол тілдсріндегі бүл қосымша туралы: Санжеев Г. Д. Сравнительная грамматика монгольских языков. М., 1953, стр. 129—130. 2 Кононов А.Н. Показатели собирательности — множественности в тюркских языках. Л., 1969. 3 Б л а гов а Г. Ф. Комбинация аффиксов множественности — исконно алтайская константа или типологический параллелизм. Сб. Проблема общности алтайских языков. 1971. 4 Кононов А.Н. Показатели собирательности и множественности. 5 Малов С.Е. Памятники древнетюркской письменности. М.-Л., 1951. 168 Бірақ Орхон-Енисей жазбаларында -з көптік мән туғызатын еркін аффикс есебінде қолданылмаған. С. Малов бүл аффиксті тек әлгі айтылған есімдіктер қүрамынан ғана ажыратады. Ол қосымша мына фактілерді келтіреді: жүктеу/скачать Достарыңызбен бөлісу:
|