Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З
|
Kazak tilinin tarihy grammatikasy Tomanov
| Бу огул сенің м у? Бул ул сенікі ме?
Бүган Караганда сол кезгі түркі тайпаларының бірінде жіктеу есімдіктері соңгы н дыбыссыз айтылды ма екен дейтін ой келеді. Егер ондай ерекшелік болган болса, ілік жалгау дауысты дыбысқа біткен барлық создерге де -ның түрінде жалганган деп қарауга болар еді. Қалайда мына бір ерекшелік байқалады. Есімдіктердің бойында ілік септіктің байыргы вариантының ізі бар (салыстыр: мен-ің, сен-ің, осыган орай біз-ің, сіз- ің, тек III жакта: о-ның ). Махмуд Қ аш қари сөздігінде -ын варианты есімдіктерге тән де, -ның варианты зат есімдерге тән: Берміш сенің біл — білінер сенің бергенің (М К). “ Кодекс К уманикус” тілінде де осы із байқалады. Сенің йазықыңның алыда мен турумен — Сенің жазыгыңның алдында мен турмын. “Кодекс Куманикусте” ілік септіктің жалгауы I ж ақ жіктеу есімдіктерінде -м (-ым, -ім) түрінде жалгануы да кездеседі. Менің унун йалбарсыңдар бы теңріге. “Менің ушін жалбарын бу т әңірге”. Ілік септік жалгауы варианттары ны ң Орхон — Енисей жаз- баларындагы, Махмуд Қ аш қари сөздігіндегі осындай қолданылу зандылыгы кейінгі Алтынорда ескерткіштерінде де бар: Аларның ала коңіл біле тіл ыйып (ЯТ). “Олардың қара ниетіне сай хабар жіберіп”. Шабан айының алтыншы куніде (ЯТ). “Шабан айының алтынчы куніне”. Орта гасырларда ілік түлгасы басқа септіктер жалганатын (әсіресе, есімдіктерге) негіз болган. Бүл, әсіресе, XI гасыр ескерткіші “Қүдатку білік” тілінде айқын корінеді: меніңдің, муныңда, сеніңдің, сеніңде, т. б. Бүл жүйе казіргі үйгыр тілінде жіктеу есімдіктердің септелуінде сақталган. 181 Ілік септік тарихи ескерткіштер тілінде де, қазіргі тілімізде де меншіктілік мән берудің басты тәсілі болып табылады.Алайда түркі тілдерінің, жалпы алтай тілдерінің тарихында ілік септіктің осы қалыптасқан мағынасы ежелгі болмаса керек.Түркі тілдері тарихын зерттеушілердің бірі Бангтың түсіндіруінше ілік септік алғашқыда “субъектінің айналасындағы, қасындағы” дейтін мәнді білдірген де, меншіктілік мән соны ң негізінде барып қалыптасқан. А. М. Щербак ілік мәні алғашында да меншіктелу, тәуелдену мәнерімен келген деп қарайды. Оның ойынша, сол меншіктілік, тәуелділік мәнді арнаулы қосымшамен беру қажеттігінен барып анықтауыштық конструкция қ ү р а м ы н д а ғ ы атау т ү л ғ а с ы н а н ө згещ е тү л ға — іл ік с е п т ік қалыптасқан.1 Ілік септік көне ескерткіштер тілінде кейде өзімен тетелес сөздің тәуелдік жалғаулы болуын талап етсе, кейде тәуелдік жалғауынсыз- ақ меншіктілік м ән бере алады. Біздің еб (МК). “Біздің уй ”. Менің қарын тозты (М Қ). “Менің қарным т ойды ”. Ілік септік жалғауының қолданыстағы негізгі мағыналары мына төмендегідей: Бүтіннің бөлшегін, қүрама салаларын білдіреді: “Менің қарным тозты (М Қ). “Менің қарным т ойды ”. Кісілер, заттар арасындағы қатысты, байланысты білдіреді: Бенің будунум анта ечуч (Т). “Менің хаяқым ана ж ақта е д і”. Сонымен қатар, абстракт меншіктілікті де білдіреді: Біздің хан агаларымыз (Я Т). “Біздіңхан агаларымыз”. Табгач қаганың ічкері бедізчіг ыты (КТ). “Табгач ханның ішкі жақтагы бедершісі келді ”. Қазіргі қ азақ тіліндегі кейбір конструкциялардың қалыптасу процесі түрғысынан көңіл аударарлық бір жай — ілік септіктің кейбір фразалар қүрамында қолданысы. “Кодекс Куманикусте” мынадай сөйлем бар: жүктеу/скачать Достарыңызбен бөлісу:
|