Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З
|
Kazak tilinin tarihy grammatikasy Tomanov
| йайдымыз, қаганын тутдымыз, йабгусын шадын айта
елтуртіміз (Т). “Согыстық, қаганын устадық, йабгуын, шадын өлтірдік ”. А қ т ер м ел к е ч е о гр а қла т д ы м (Т ). “А қ т е р м е лд і кеш іп ә т к е сін тоқтаттырдым ”. Егер белгілік — белгісіздікке байланысты болса, алдыңғы сойлем қүрамындағы қаган, йабгу, шад сөздері табыс септіксіз айтылуына болар еді, ал соңғы сөйлемдегі Ақтермел атауы міндетгі түрде табыс жалғауында келуі қажет еді. Көне түркі жазбалары тілінде табыс септік жалғауының негізгі қолданыстары мына томендегідей: Істің, әрекеттің, таралу объектісін білдіреді:... Тоқуз огуз беглері будуны бу сабымен едгуті есід қатыгды тыңда (КТ). “Тогыз огыз бектері халқы бул сәзімді жақсылап есіт , қатты тыңда ”. Аның атын аргуртты (МК). “Оның атын арытты ”. Тура толықтауыш біздің қазіргі тілімізде сабақты етістіктермен ғана байланысып келетіні мәлім. Алайда, коне түркі ескерткіштерін зерттеуш ілер ол тілдегі толы қтауы ш тар әр қ аш ан тек сабақты етістіктерге ғана қ аты сты болы п к ел м ей тін ін айтады. К оне ескерткіш тер тілінде (У -У Ш ғ. ғ) тура толы қтауы ш ты озіне бағындырып меңгеретін етістіктердің толық емес тізімі мынадай (С. Малов бойынша): код (қою), келтур (келтіру), ал (алу), йаратыт (жараттыру), кәзун (коріну), бол (болу), сақын (ойлау), сы (сындыру), ас (асу, таудан асу), бар (бару), т. б. Осы етістіктердің біразы іс- әрекетті белгілі бір объектімен байланыстыра білдіруге икем болса, кейбірі мекен-кәлемдік, т. б. мән беретін создер. Екінші сөзбен, бүлар тура объектілік мәнмен бірге, басқа да грамматикалық қатынастарда жүмсала алады. Сонымен, коне түркі тілінде табыс жалғауы сабақты етістіктермен қатар салт етістіктерге қатысты қолданылған. Табыс жалғауының бүл ерекшелігі олардың тек тура объектіні ғана емес, мекен колем дік,қүралды қ мән туғызуына да мүмкіндік берген. Мысалы, Бен өзум білге Тонуқуқ Өтукен йеріг қонмыс (Т). “Мен әзім, данышпан Тонуқуқ, Өтукен жерінде қонганмын ”: Көгмен йышыг йорып, қырқыз будуныг у да басдымыз (КТ). “Кәгмен жеріне өрлей жорытып, қыргыз халқын уйқыда бастық ”. Ол йылқа тургіш тапа Алтун йышыг тога Ертіс угузуг кече йорыдыңыз (КТ). “Сол жылы Алтун жеріне өрлеп, Ертіс әзенінен кешіп өтіп туркештерге шабуыл жасадық ”. Алтун 186 йышыг аса келтіміз, Ертіс үгүзүг кече келтіміз (Т). “Алтун жерінен асып келдік, Ертіс өзенінен кешіп келдік”. Бүл фактілер ол тілдегі табыс септікті сөздер тура объектілік мәнмен қатар, істің бағытталған мекенін ( Көгмен йыіиыг), қимыл-әрекетгің жүріп өткен жолы (Ертіс өгүзүг кече, Алтун йышығ аса), қимылдың болған мекенін ( Өтүкен йеріг қонмыс), қалай немесе қандай мекен арқылы болғанын ( Ертіс үгүзүг) білдіре алатынын көрсетеді. V—VIII ғасырлар ескерткіпггерінде бүл қүбылыстың кейбір іздері М. Қаш қари еңбегінде де бар: Ол қар қамуг қышта інер, Аш/іық тарыг анын үнер (МК). “ Ол қалың қар қыста жауар. Ас болатын өнім сонан әнер”. Қазіргі қазақ тілінде табыс септік жалғауының кейбір реттерде көмектес және шығыс септіктермен, кейде барыс септік (диалектілік ыңғайда болса да) түлғаларымен синонимдес қолданылуы бар. Қазақ әдеби тілінің қазіргі нормасы түрғысынан бүрышты айналды, бүрыштан айналды, жүктеу/скачать Достарыңызбен бөлісу:
|