Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З

Негізгі септелетін сөздер — зат есімдер. Алайда қазіргі тілде затгық 
м әнге ие 
болған (су б стан ти в тен ген ) к е з-к е л г е н со з сеп тік 
жалғауларын қабылдайтыны белгілі. Осы із түркі тідцерінің тарихында 
жаңа емес, дегенм ен , қ азір гі тілдегідей етек алм аған. О ндай 
өзгешеліктер өр септіктің өз түсында мүмкіндігінше айтылады.
Жеке септіктер тарихы. Атау септік. Қазіргі түркі тілдерінің 
қ а й с ы сы н д а да атау с е п т ік т і с ө зд ің т ү б ір , н егіз қ а л п ы н а н
бөлектейтіндей арнаулы аф ф икс ж оқ. Атау септік түлғасы ескі 
жазбалар тіліне мынадай қызметтерде жүмсалган:
Атау септік түлғасы озінің тура мағынасьгнда қолданылған: 
Аганияз
ер агыр бедісміс
(М) 
“Аганияз қою (әдемі) оюладьг. Ілк і сен баргыл
(МҚ) 
“Алдымен сен б а р”.
Атау септіктің бүл қызметі қазіргі қазақ 
тіліне әсте жат еместігі айқын. Зат есімдер де, есімдіктерде атау 
түлғасында жүмсалып, сөйлем бастауышы қызметінде келген.
Ілік септік қызметінде жүмсалуы: 
Білге Тонықуқ бен өзум табгач
іліңе қылынтым
(Т.) 
“Даныіипан Тонықуқ мен өзім табгачтың еліне
қол арт т ы м ”. Кімі ічре олдуруп, Іле сувын кечтіміз, уйгур таба
баиіланып, мынлақ елін ачтымыз
(М Қ). 
“Кемеге отырып, Іленің суын
кештік, уйгырга дейін барып, Мыңлақ елін аштық ”.
Қазіргі қазақ тілінде 
колхоз малы, уй төбесі, ақша айналымы
төрізді 
тіркестер әбден орны ққан қүбылыс, жогарғы мысалдардан осындай 
із байқалады. Табыс септік орнына жүмсалуы: 
ічін, ташын адынчыг
бедіз уртуртым, таш тоқытдым
(КТ). 
Іші-тысын айрықіиа өрнек-
теттім, тасты қойгыздым
. Мүндай факт атау септік пен табыс сеп- 
тіктің түлғалық омонимиясы, белгілі бір синтаксистік қызметте — 
тура толықтауыш болып жүмсалуы өте архаикалық қүбылыс екенін 
көрсетеді.1 Жатыс септік орнында қолданылуы: 
Өтукен иір олурып
арқыш-тіркііи ысар, нең буңуг йоқ. Өтукен йыш олурсар, бенгі іл тута
олуртачы сен, турк будун, тоқ
(КТ). 
“Өтукен жерінде отырып, керуен
жіберсең еш муңың жоқ. Өтукен қалыңында отырсаң, м әңгі тутас
боласың сен, турік халқы, тоқ боласың 
”.
Қазақ тілінде атау түлғасының 
жатыс септік орнына қолданылуы өсте кездеспейтін факт. Қүралдық 
септік мәнінде қолданылуы: 
Тоқуз йаңыңа су йорылым
(М). 
Айдың
тогыз жаңасында әскермен шабуылга шықтым.
Қ үралды қ септік 
қызметінде қолданылуы V—IX ғасыр жазбаларында жиі кездеседі. 
Бірақ бүл қолданыс Х І-Х У ғасыр ескерткіштері тілінде байқала 
бермейді. Барыс септік орнына қолданылуы: “ Бабурнаме” тілінде
1 
Щ е р б а к А. М .
К характеристике тюркских падежей в плане содержания. Журнал 
“Советская тюркология” , 1972, № 4.
179

атау тұлғаның барыс септік орнына қолданылуы кездеседі. 
Хіндін Герім
бардыңыз. Индиядан Герімге бардыңыз. Бухара барды — Бухарага барды.
Мен бу тарап келдім — Мен осы маңга келдім.
Қазақ эпостарының 
тілінде де істің бағытын білдіру мәнінде сөздің түбір (негіз) күйі 
қолданылуы кездеседі. Жамбыл өлеңдеріндегі “ Москва бардым не 
көрдім, туысқан-туған ел кордім” дейтін жолдағы мекен-орынды 
білдіретін создің қолданысын да тек осы түрғыдан түсінуге болады.
Атау түлғасы шығыс септік орнына жүмсалуы да кездесіп отырады: 

жүктеу/скачать

Достарыңызбен бөлісу: