Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З

арасында XIX ғасырдың аяғына дейін қолданылған кітаби жазба тілде 
де осындай. Алайда халықтық ауызекі сөйлеу тілінде конструкция 
ілік жалғауынсыз айтылған.
Сонымен, ілік жалғауы белгілі дәуірлерде болған. Соған орай, 
қазіргі біздің тілімізде кездеспейтін м ағы н ал ы қ қаты настарда 
жұмсалған. Қазіргі тілімізде кейде ілік жалғау орнына әдетте сөз 
жасаушы деп қаралатын аффикстердің қолданылуы да бар. Ол, 
эсіресе, тілімізде соңғы дәуірлерде қалыптасқан терминдік тіркестер 
қүрамынан жиі үшырайды. 
Ауылдық жер, қалалық Кеңес, мемлекеттік
бюджет,
т. б. Терминдік тіркестерді екінш і бір грамматикалық 
тәсілмен өзгертіп 
ауылдың жері, қаланьщ кеңесі, мемлекеттің бюджеті
деп айтуға әбден болады. Ілік жалғауы орнына жеке аффикстердің 
қолданылуы жаңа қүбылыс емес. Коне түркі ескерткіиггерінде осыған 
үқсас конструкциялар бар: 
Қ аңлы қ сусі
(КТ). 
“Ханның әскері... ” Нең
йердекі қаганлыг будунқа...
(Т). 
“Әлде бір жердегі ханның халқына... ”
Қ амуқ көрклукт ер узре патшасен
(М Н). Сонымен, қ азақ тілінде 
терминдік тіркестер қүрамындағы 
-лық
аффиксінің ілік септік орнына 
қолданылуы дәстүрлік қүбылыстар қатары на жатады. Қ азақты ң 
халық тілінде де 
адамгершілік іс, балалық кез
түрінде айтылады. Бүлар 
тарихи синтаксистік синонимдер.
Түркологияда ілік қосымш асының этимологиясы туралы едәуір 
пікір айтылды.
В. 
В. Радлов ілік септіктің алғашқы түлғасы 
-ың
деп қарайды да, 
бүның өзі о баста тәуелдік жалғауы болған, жіктеу ж әне сілтеу 
есімдіктеріне гана жалғанған дейді (соз орайында айта кету керек, 
кейін 50-жылдары Ф. Г. Исхаков та осыған үқсас пікір айтты: оның 
ойынша, 
мойын, қойын, жауырЫн
тәрізді сөздер қүрамындағы 
-ын
басқа тілдерде 
-ун,
ескі дәуірде тәуелдіктің III жағының аффиксі. Ал 
-ның
ф ормасы ны ң шығуын есімдіктердің өзгеру ерекш елігімен 
байланыстырады). Әуелі есімдіктер қүрам ы н д а қолданы лум ен 
байланысты, есімдіктің соңғы дыбысы морфологиялық ығысудың 
нәтижесінде аффикстің қүрамына ауысып кетуі мүмкін деп қарайды.1 
Радловтың осы пікірін көп өзгеріссіз В. А. Б огороди ц ки й де 
қайталайды. В. А. Богородицкийдің түсіндіруінше, морфологиялық 
ығысу арқылы есімдіктер қүрамында қалы птасқан 
-ның
аналогия 
жолымен басқа есім сөздерге де ауысты. К ейін есім сөздер де осы 
-ның
аффиксін қабылдайтын болды. Ал 
-ның
түлғасының қүрамын
1 
Кононов А. Н .
Грамматика современного турецкого... М.—Л., 1956, стр. 917. 
• 2 
Б огородицкий В. А.
Введение в татарское языкознание, стр. 152.
183

аш ық не жасырын келуі белгілі бір жүйеге байланысты еместігін 
айтады. Әңгіме болып отырған объект белгісіз болса да, кейде ол табыс 
жалгауының аш ық түрімен келеді де, ал сол объект белгілі болса да ол 
кейде жалғаусыз жүмсалады. Сөйтіп қазіргі тілдерде зерттеушілердің 
едөуір болігі қолдайтын белгілілік-белгісіздік теориясы тарихи түрғыдан 
дәлел таппайды: 

жүктеу/скачать

Достарыңызбен бөлісу: